Katalog

1 Erendiz ATASÜ • ranhkla okumuşumdur. • Thomas Mann’ ıhep hay- Geniş bir ufuk açar Maun‘ inedebiyatı okunı nönünde. Solsiyasigörüşlerin yandaşı olmaması nakarşı n, kapitalizmineziciliğini,düzenin mimarlarıolanbireylerde dahi yol açtı ğı yı pranrnayı ,Buddenbrook Ailesi’ ndc dilegetirmesi, kimi metinlerindesatı r araları ndansı zanAvrupalı erkek kibrine karşm, erkek dünyasmca kurban edilen kadmı n drammı olağanüstübir kavrayı şve duyarlikla dile ge+ tirdiği hikayeleri nası lhayranlı k uyandı rmasm! Mann’ dahayranlı k uyandı ranöğe, yaniözdeşleşmediği meseleleri bile kendi meselesiymişgibi inceleyebilmesi, onun gözlem ve çözümleme gücüne işaret edebileceği gibi onun tüm meselelereteğet duran kişilikyapı sı nı nda belirtisidir; yazarı nkonusuyla, yarattı ğı kişilerle arası nakoyabildiği sanatsal uzaklı ğa,yani ironiye bağlı dı r.Gürsel Aytaç, ironiyi şöyle tanı mlar:“Nesirde karşı thldan belli bir uzakhktan, nesnel anlatı mtutumuyla işlemektir bu anlamdaironinin esası (s. 48); (İroni) karşı t düşünce, karşı talgı lamalar,kı sacası karşı tdünyalan yan yanaya da art arda dilegetirme esası ndakinesnel bakı şaçı sı - nı n ta kendisidir” (5. 53). GOETHE’ NİNETKİSİ Gürsel Aytaç, yapı tı nı ,arka kapakta belirttiği üzere, biraz da okurun “Peki ama Mann’ m asilgörüşü neydi?” sorusunayanı taramak üzere oluşturur. Aytaç,arayı şı nabizzat Mann’ m kaleme aldı ğıyazilardan yola çı karak başlar;dev yazarı nbeslendiği, bir anlamda onu yetiştirenkültürel kaynakları yani kimi edebiyatçı ve filozofları nMann’ m üzerindekietkilerini sorgular. Az önce Mann’ da aradası rada kendinibelli eden kibirden söz ettim. Şimdi de Mann’ ı nalçakgönüllülüğüne değinmekzorundayı rn.Maun, aldı ğıkültürel etkileri açı kyürekliilde herhangi bir ruhsal karmaşı ı vadüşmeden dile getirir. Çünkü Mann, gerek edebivatm gerekse geniş anlamda kültür ve sanatı n bir süreklilikmeselesi olduğunu bilir, elbette dehası nmfarkı ndadı r amadehanı n deryanmortası ndabir ada gibi ortaya çı knı adı ğmmda bilincindedir. 0 nedenle Alman olmak, Alman kültürü Mann için hep önemli ve ağı rlı klı olmuştur.Mann kendini yetiştirenkültüre eleştirel bakarken bile onu asla reddetmez ama Alman kiiltürüyle de yetinnı ez,ulusunun kültürel sı nı rları nı ndı şı naaçı lı r. Mann, en fazla Goethe’ den etkilenir. Goetbe’ ninyazar olarak ironik tutumu, ulusal kültür sı nı rları nıaşan hümanizmi örnek olur. Bir şey dı şı nda: Mann, Goethe’ ninaksine Doğu’ yla ilgilenmemiş,hatta Doğu’ yuyok saymı ş- onun doğusu Rusya’ dı r(s. 214)- her zamanbir Avrupalı olarak kalmı ştı r. Kanı mcaMann’ ı nGoethe’ yleedebi anlamdakiakrabalı ğı ,araları ndaki toplumsalkonum ve kimi kişilik benzerliklerindende kaynaldanı r.Toplumsal konumageçmeden önce, “Kişilik benzerliğinindaha derin kökleri var mı dı r?” diyesoralı m. Mann’ ı nifadesine göre kendi karakterindekiiki uçluluk, ana babasmdan mirastı r:Tı pkıGoethe gibi hayatı ciddiyetlesürdürmeyi babasmdan, şen tabiatıiseyine Goethe gibi annesinden alı r. Gerek Manngerek Goerhe, eğitimdenuzak düşmüş geniş köylü kitleleriylesiyasianlamda rahatça genci diyebileceğimizancak siyasi tutumları na 1-ağ- men sanatçı larıve bilim insanları nı himayeetmekten hiç vazgeçmerniştoprak sahiplerinin, yani Alman aristokrasisininarası ndayer alan Aydı nlannı acıorta sı nı fları nçocuğudur; burjuvazinin temsilcisidirher ikisi de. Ancak bu burjuvazi, Mann’ mve Ay- taç’ ı nvurguladı ğı gibihenüz uluslarası sermaye gücünden yoksun, emperyalizmaşaması nagelememiş, ulusal burjuvazidir;azgı ndeğil ı hmlı dı r. BuddenbrookAilesi’ ndekihüzün boşuna mı dı r?Azmanlaşan sermaye birikimi, belli konularda hoşgörülü bu kentli tüccarlarıve fabnikatörleri ya kendine katacak ya sürüldeyip yok edecektir. Mann, Alman birliğinin kurulması nı n anifesindeve hemen ertesindeki Alman şehirlerinin eleştirmeni; burjuva olmaktankaçan bir burjuvadı r.Kaçı şıkarşı t siyasalalana değil, kendi deyimiyle apolinksanata doğrudur. ELEŞTİRELDURUŞ. Mann, Nazizme sonuna kadar karşı drve yaşamı nıülkesinden uzakta bir tür sürgün olarak tamamlayacaktı r. Uluslararası ününü kullanacak, kurgusalyapı tlarmmdı şı ndaki yazı larıve konuşmalarıaracı lı ğı ylaNazizme karşı mücadele edecektir. Mann‘ ı nduruşu, fildişikulenin eteklerinde olup bitene kayı tsı zbir varoluş değildir. 0 asla, sadecesoyut güzelliği yaratmak peşinde olmamı ştı r.Kanı mca onubüyük yapan özelliklerden biri de budur: Sonuna dek eleştir4 duruş! Herhalde Mann’ ıdar bir siyasalalanı ndestekleyicisi olmaktanuzaldaşuran öğe, tüm siyasaları n sakı ncahyanları nı görebilmesiolmuştur. Çünkü o hakikatin peşindendir. Kendi sözleriyle, “hakikat araç değil amaçtı r” ve Maun hakikati hakikat olduğu için sever (s. 81). Mann’ ı nhakikate, başka bir deyişle hayata bakı şı nda çeşitlifilozofları n etkileribelirgin. Orneğin, içgüdünün ve arzununakı l veiradeden önde gittiğini ve hayatı acı yaboğduğunu savlayan Schopenhauer.Mann’ agöre, sanatçı yı sarsan,filozofun düşünme süreçleri sonundaulaştı ğı bilgelikdeğil, onu bu sürece iten tutku ve doyumsuzluk. Schopenhauer,bedenden kaynaklanan tutkunun ve arzunun başatliğı nıvurgulayarak, yüzyı llardı rBatı kültürünü etkileyen ve aklı veruhu öne alan metafiziği tersyüz etmiş ve Mann’ agöre, hayatı nve hakikatinüstünü örten örtüyü yı rtmı ştı r(s. 84). Nietzsche’ ylede hayli meşgul olur Mann; onun başkaldı rı sı nı , özgürlük arayı şı nıtakdir eder ama böbürlenmeleriniitici bulur, her şeyekadir insan üngesiniyadı rgar;ilke adamı Mann, Nietzche’ ninhavada ahlaki birbirine zı t kabul etmesini onaylamaz. Freud’ unkuramlan Mann’ ıyakı ndan ilgilendirir. Freud’ uniçgüdülerin öneminivurgulaması nı n inkar anlarnmagelmediğini, bir tür doğa tutuculuğu,yani içgüdüve boyun eğme savunuculuğuolmadı ğı nı ,tersine aldı n aydmlı ğıiçinmücadele etme anlamı taşı dı ğı nıbelirtir (s. 101). Mann sadece edebiyat ve felsefeden heslcnnı ez.Müzik, özellikle Wagner’ in müziği onun için önemlidir. Wagner’ in bestelcrindeki leitmotive uygulaması nm yazmsal karşı lı ğı nıromanlarmda dener (s. 41). Müzik. edebiyat ve felsefe ilişkisinetümüyle Venedik’ te Olüm adlı novellası nda Mahler müziğininesini dile gelir. işte Maun, bu kültürel etkileşimler alanı ndavermiştir yapı tları nı .0 Avrupa burjuvaziı ı inAydmlanmacı değerlerini benimsemiş ama hiçbir şeyi sorgulamadanbenimsemerniş bir Almandı r. Onun için yaratı cı lı ktaönemli olan, hiç yoktan bir şeyler ortaya çı karmaktan çok, esin kaynağı nıaşan bir yapı tkurgulamaktı r (s. 176). Kültürün bir akı ş,bir süreklilik olduğunugören ve duyumsayan yaratı cıbir sanatçı nı n vardı ğısonuç başka türlü olabilir mi? Esin kaynağı bizzat hayatı n kendisi ve aynı zamanda en geniş anlamı ylakültür olan Mann’ ı neserleri kaçı ndmazbiçimde kendi çağı nıyansı tan simgelerdir. “Yazı nsallı k, simgeselliktir”der Mann (s. 19). Çağı nı n olayları nı ,kişilenini,düşünce tarzları nı ,tarih ve coğrafya sı nı rları nıaşan simgelerde yoğunlaştı ranve somutlaştı ranMann’ ı n simgeselliği,Aytaç’ mçalı şması nı nbize gösterdiği üzere çokboyutludur. Bu çokboyutluluğu, yazarı nironik tutumu sağlar ve onun birçok yapı tı nı ,özellikle BüyüIüDağ ve Lotte Weimar’ da romanları nı ,Bahtin’ in“çok sesli” roman tanı mmıbu eserleri örnekler. Mann yaratı cı lı ğmmsı rrı nı“ı hmhhk» dediği (benim teğet duruş dediğim) hayatgörüşünde, hayat duruşunda bulur bir anlamda. Ona göre hayat karşı sı nda bu ı lı mlıduruş, hem çekingenliği hem de özgürlüğü barmdı rı r(s. 107). Yani çekingenlik buyurganliğı dı şlayacaktı r; yazar, her yanı dinleyip anlamaya çalı şacaktı r.Ozgürlük ise onu bir ilkeye sı msı kısadı kolmanı nkı sı tlayı cı lı ğı ndan kurtaracaktı r. Mann’ ı nhayatı nı ndramı ,burjuva tarzıı lı mlı lildaNazi aşı rı lı ğmı n çarpı şması ylabaşlar. Tarihin Mann adlı yaratı cı bireye dayattı ğıve onun hayat duruşunufena halde sı navaçeken bu çatı şmanı nşahsı nda yarattı ğıyı pranmayı , çelişkiliı stı rabı ,kendi yaşantı sı nmesiniyle de yazan Mann, dile getirmiş midir, getirebilmişmidir? Bu sorunun yanı tı nı , ancak Mann’ ı nson eseri, Dr. Faustus diliı nizeçevrildiği zaman öğrenebileceğiz.“Bu ağı r yüküGürsel Hoca’ dan beldeyebiir miyiz?” diye sorsam, çok şey mi istemiş olurum? • Not: Saı ’ fa Thomas Mann’ inEdebiyatDünyası ’kitabı naaittir. Thomas Mann’ mEdebiyat Dünyası ! Gürsel Aytaç/ Phoenix Yayı nevi/214s. Büyülü Daği Thomas Mann/ Çeviren:Gürsel Aytaç/ Can Yaymları / Lotte Weimar’ da! Thomas Manni Çev: Gürsel Aytaç/ Can Yaymları / 4 Thomas Mann’ adair Biredebiyatdeyi Thomas Mann,ası l uzmanlı k alanıAlmandilive edebiyatıolan eleştirmen GürselAytaç’ ı nözellikleilgilendiğibir yazar ve Aytaç,Mannı npek çok eserini Türkçemize kazandı rdı .lmrenilesi bir verimlilikleçalı şmaları nısürdü- ren GürselAytaç.,bir kez daha Mann’ adönüyor ve ThomasMann’ ı nEdebiyat Dünyasıadlı eserindeyazann edebi kişiliğinibize tanı tı yor,Mann’ ı daha derinden lamamı zı ve buanlayı şlakendi dünyamı zı zenginleştirmernizisağlı yor. Yapı tbir biyografi değil, bir yazarı n yaratı cı lı kdünyası nı nonun kültürel kimliği,düşünce dünyasıve aldı ğıkültürel etkiler ı şı ğı ndaçekilmiş röntgeni. cÇ— 4- 1: Mannı nhakikate, başka bir deyişlehayata bakı şı nda çeşitlifllozoflann etkileribelirgin. SAYFA 14 CUMHURİYET Kı TAP SAYI 1076