Catalog

Mümtaz Arıkan Dinozor Kitabı 1 ile okurları milyonlarca yıl öncesine götürüyor D Gamze AKDEMİR 1 ^^"—"^ enelde dinozor ki- ğ tabı denilince ço- mm I TT" cuk kitabı diye ^^^J düşünülüyor. O nedenle ilk anda ben de öyle dü- şünmedim desem yalan olur... - Evet nedense böyle bu (güle- rek). Popüler kültürün etkisi olsa gerek. Fakat benim zaten dinozor- lara eskiden beri merakım vardı. Ama hayır bu bir çocuk kitabı değil, 7'den 77 'ye herkese hitap etmesini istedim ve • öyle hazırladım. - Kaçydkk bir çahştna? - Çalışma üç yıl sürdü. Dinozor dokü- manlarını biriktirmem 30 yıl sürdü. Za- ten yülardır birçok konuda arşiv oluştu- ruyorum malum. Benim, Cumhuriyet ı gazetesinde yayımlanan "Tarihte Bu- * gün" de biliyorsunuz 26 yıldır sürüyor. Zor bir iş olacağını biliyordum ama ta- bii paleontolog olmadığınız zaman daha da zorlanıyorsunuz. Aslında önce kitabı kendi bildiğim gibi bitirdim sonra Pa- ris'te doktora yapmış bir paleontolog olan Dr. Nuran Filoreau'dan değerlen- dirmelerini rica ettim. Dr. Filoreau, in- celedi ve düzeltilebüecek yerler konu- sunda beni uyardı, tavsiyelerde bulun- du. "SIFIRDAN BAŞLAMAK İSTEDİM" - Kitabmız sadece dinozorları anlat- mıyor, yerkürenin tarihini de okuyo- ruz,.. Büyük Patlama 'dan başlayarak... - Sıfırdan başlamak istedim çünkü. Büyük Patlama teorisini de yazarak yani ilk evren nasıl meydana geldi, sonra ga- laksilerin oluşumu, Samanyolu'nun olu- şumu, içerisinde Güneş ve Güneş siste- minin oluşumu ve yeryüzünün yavaş ya- vaş şekillenişi, suların kaplaması gibi konuları da anlattım ve dinozorlardan önceki hayattan da bahsederek dinozor- ların oluşumuna ışık tutan bilgileri ver- mek istedim. Yani ilk olarak dinozorla- ra ev sahipliği yapan yerkürenin oluşum tarihi, yaşamın ortaya çıkış ve dinozor- lardan önceki çeşidenişinden de söz ederek tarihsel jeoloji konularına yer ve- riyorum. Ikinci olarak dinozor keşfinin paleontolojik tarihi ve dinozorlara dair önceki ve bugünkü bilgilerimizden varı- lan sonuçların karşılaştırması söz konu- su. - Kaç dinozor türü yer alıyor kitapta? -150 tür. Canlılar evriminde dinozor- ların yeri çok önemli. 228 milyon yıl ön- cesinde 160 milyon yıl yeryüzüne ege- men olmuşlar. însanların yeryüzünde varoluşu ise birkaç milyon yıl kadar es- ki. Dinozorlar 65 milyon yıl önce bir fe- SAYFA 4 Dinozorlan nasıl bilirdiniz? Paleontolog değilseniz veya genel kültüre, tarih öncesine özel ilgili değilseniz dinozorlar hakkında temel bilgilerinizi herhalde iyi kötü en çok popüler kültürde son 10-15 yıldır edindikleri yere borçlusu- nuz. Daha temel bilgilere ulaşmak ve bu bilgilere öyle hiç de sıkılma- dansahlpolmakiçinustaçizerMümtaz Arıkanın Dinozor Kitabtnı okumanızda fayda var. Arıkan, okurları renkli, yetkin çizimleri eşli- ğinde yalın bir bilgi bombardımanına tutuyor. Usta çizer Mümtaz Arıkan ile Dinozor Kitabtnı konuştuk. laket sonucu yol olana değin, binlerce türüyle, dünyayı bir sürüngenler geze- genine çevirmiş. Memeliler fare kadar- ken, dinozorlar dev boyutlara erişmiş. - İlk canhların 3.5 milyar yıl önce de- nizde ortaya çıktığı düşünülürse evrim- de akû almaz bir gehşme ya da sıçrama mı demeli? - Tabii doğa müthiş, duraksız bir sü- reç... ilk yaşam denizde başladı. Kaya- lardaki karbon moleküllerinden organik kökenli ilk tek hücreli yaratıklar oluştu. 2 milyar yıl boyunca değişerek, kemik- siz ve kabuksuz çok hücreli canlılara dönüştü. Poliplere, kurtçuklara, denizanalarına benzeyen, ağzı, midesi ve basit sinir sis- temleri olan bu hayvanlara koşut olarak yosunsu bitkiler de gelişmeye başladı. Bu canHarın ortaya çıkışı jeolojide, yer- kabuğunun oluşumundan günümüze değin geçen zamanın sekizde yedisini kapsayan ve "Prekambriyen" denilen zamanda oldu. - Dinozorlar çağı ise Mezozoyik Za- man olarak adlandırûıyor... - Evet, Mezozoyik Zaman da üçe ayrı- lıyor; Triyas, Jura ve Kretase. Bu üç dö- nemde dinozorlar hüküm sürüyorlar. Trias dönemi başladıktan kısa süre son- ra dinozorlar ortaya çıkıyor hemen ba- şmda değil. Kretase'nin sonunda da işte o meteor felaketi oluşu- yor. Yeri de bulundu; Meksika açıklarında suyun altmda dev bir kraterdir. Fakat dinozorlan tek başına o meteor çarpması mı yok etti yoksa bu yok oluşa, o sıralar- da patlayan dev volkanlar da yardımcı mı oldu hâlâ tam kesin- leştirilememektedir. - Kaç tür dinozor biliniyor gü- nümüzde? • Şu anda 2 bin civarında ve yeni keşiflerle sayıları giderek ar- tıyor. - Dünya halkları gibiler, ırk ırk yeryüzünde dağûmışlar.. - Çok doğru... - En çok hangi ülkelerde izleri- ne rastlandı? - Çin'de çok fazla bulundu, hâlâ da bulunuyor. Güney Ame- rika'da, Kuzey Amerika'da çok var. Afrika'da var. Avustralya'da bile var. - Türkiye'deyok... - Türkiye'de bulunmayışın ne- deni, Mezozoyik dönemde Tür- kiye'nin denizin altında olması. Sığ bir denizmiş Tetis denizi di- ye. O nedenle Türkiye'de bulun- madı ama bu imkânsız değil. Adalar'da olabilir, su altı sürüngenleri olabilir ki onlara dinozor denmiyor fakat onlar da akrabaları tabii. - Kuşlann da dinozorlann uzantısı ol- duğunu okuyoruz... - Kuşlar çok önemli. Fakat 20'inci yüz- yılın son çeyreğine kadar kuşlar, dino- zorlarla akraba diye kabul edilmiyordu. - Nedeni boyutları mı? - Değil, çünkü dinozorlann da çok büyük boyutlarda olanlann yani sıra mikro raptor denilen 20-30 cm'lik olan- ları da var. - Onlara da mı dinozor deniliyor? Tabii onlar da dinozordur. Kuşlar, ilk defa "Arkeopteriks" denilen fosil bulu- nuyor Almanya'da. Bavyera'daki, Solen- hofen kireçtaşı oluşumunda bulunuyor. 40-50 cm büyüklüğünde bir fosil. Fakat tüyleri var, kanatlan var. Görünümü sü- rüngeni andırıyor ve iki ayaklı küçük di- nozorlarla pek çok ortak anatomik özel- liğe sahip. Dolayısıyla ona "ilk kuş" gö- züyle bakılıyor. Ve günümüzde bilim insanlarınca "Arkeopteriks" dinozor kabul ediliyor. - Dinozorlar 19. yüzyûın ilk çeyreğine değin bilimsel anlamda kesinlik kazan- mıyor... - Evet ama oysa milattan sonra 300 yıllanna ait bir kayıt var, kitaba da koy- MUmtaz Ankan Cumhuriyet Gazetesl'nde Tarlhtl Bugünü 26 yıldır sürdürüyor. dum. Bir Çinli yazar bu hayvanlardan bahsetmiş. Çünkü Çin'de tesadüfen çok büyük kemikler bulunmuş. Önce bu dev kemiklilere bir anlam verememişler ama sonra ejderha olduğu kanısına var- mışlar. Bunlar yazılmış, bu kayıt bugü- ne kadar geliyor. En eski kayıt bu. "EJDERHALAR DOĞUNUN BEKÇİSİ, GÜNEŞİN SORUMLUSUDUR* - Efsanelerin de vazgeçilmezleri... - Ejderhalar en bilenen figürler olarak karşımıza çıkıyor. Zooloji ile folklor arasındaki beürsiz puslu ortamda boy gösteriyorlar ejderhalar. Gerçekte yaşa- yıp yaşamadıklartnı kimse bilmese de, asıl şaşırtıcı olan tüm kültürlerde dino- zorlan anımsatan özellikleriyle ejderha- lara rastlanmasıdır. Inançlara, mitoloji- lere girmiş. Yine en eskisi Çin'de. Üç bin yıllık bir geçmişi vardır ve impara- torun sembolüdür. Enerji ve bereketi temsil eder. Çin astrolojisindeki beşinci yaratıktır. Doğu'nun bekçisi, Güneş'in sorumlusudur, ayrıca yağmur yağdıra- bildiğine de inanılırmış. - Dinozorlann keşfini ilk başlatan da birkadın oluyor. llginç bir öyküsü var.. - Tabii, 1822'de Mary Mantall adlı În- giliz kadın yolda ilginç bir taş bulur ve eşine gösterir. Eşi tıp doktoru Gideon Mantell'dir. Gideon Mantell taş üzerine yapışık duran 5.5 santimlik büyük fosil dişi 2-3 yıl boyunca inceliyor ve dev bir sürüngene ait olduğunu belirliyor. Adı- nı da "Iguana dişü" anlamma gelen "Iguanodon" koyuyor. "Dinozor" ad- landırmasını ilk kez 1841'de ünlü Îngi- liz zooloji ve pelaontoloji bilgini Ric- hard Owen, "Dinosauria" olarak kul- lanmış. "Dinosauria" Yunan kökenli sözcüklerden oluşuyor; "Deinos" (kor- kunç) ve "Sauros"tan (kertenkele)... Bi- lim tarihinde ilk ad verilen dinozor ise "Megalosaurus." Bu adı, bulduğu bü- yük bir çene kemiği ve sivri dişleri ince- Ieyerek dev bir sürüngene ait olduğunu keşfeden îngiliz bilim adamı William Bucland vermiş. - Dinozorlann sınıflandırma çalışma- ları da zorlu bir uğraş, nasıl başlamış? - Harry Govier Seeley adlı îngiliz pa- leontolog başlatıyor ve kuş kalça kemik- liler (Ornithischian) ve kertenkele kalça kemikliler (Saurischian) diye iki tipe ayırıyor türleri. Zamanımıza kadar da bu sınıflandırma geliyor. Tabi arada yanlışlık filan olduğu da anlaşılıyor çün- kü eksik bilgiden ötürü kuşlann kuş kalça kemikli dinozorlardan geldiğini zannediyor. Oysa sonradan anlaşılıyor ki kuşlar kertenkele kalça kemikli- _ _ lerden geliyor. Ama buna rağmen E 2 C U M H U R İ Y E T K İ T A P SAYI 1 0 3 8