Katalog

Çin’den Rize’ye uzanan sağlık iksiri... Ömer ŞAN İZE Mandarina, mandarin, mandalin, mandalina "citrus reticulata" veya "citrus unshiu marcovitch" yada Tangerine adı ne olursa olsun, kalıbına göre fazla ön plana çıkmayan ve görünüşüne göre ise pek fazla önemsenmeyen, portakaldan daha küçük, toparlak veya yassı, sarıturuncu renkli, suyu tatlı ve hoş kokulu ince kabuklu C vitamini deposu, bazı kaynaklarda mucize meyveler arasına sokulan bir narenciye türüdür. Rize ile bağlantısı, Çin’den başlayan yaşamöyküsüyle bağdaştırılır. Ama asıl dünyaya yayılması ve tanınması Japon kültüründeki yeri ile gelişmiştir, Rize ile de ününe kavuşmuştur. Rize ile tanışması ise 1900’lere dayanıyor. Ancak ne şekilde, hangi düşünce Rize'de kurulmakta olan bir mandalina bahçesi ve hedeflerle Rize’ye kadar (1933 Fatih Sultan Kar Arşivi) uzanmıştır bu mayhoş tatlı meyvenin hikayesi kesin olarak bilinmemekte veya belgelenememektedir. Düşünsel hikayelerle boyutlandırılsa da Rize’deki iklimsel yapının, Uzak Doğu’nun bu efsunlu ülkelerindeki doğal ve iklimsel yapı ile örtüştüğü bir çok üründe kendini göstermiştir. Mandalinanın yanında çay ve kendir bu ürünlerden sadece ikisidir. Ülkemizde yaklaşık 20’ye yakın çeşidi bulunan mandalinanın en ünlü çeşidi ise hiç kuşkusuz "Rize mandalinası" olarak anılan "satsuma" cinsi olanıdır. Rize’ye getirildikten sonra tüm ülkeye ve özellikle de Akdeniz ve Ege bölgelerinde yaygınlaşan satsuma türü mandalina, aynı zamanda Türkiye’de en çok yetiştirilen ve dışarıya ihraç edilen mandalina türüdür. Ancak, genellikle Rize’den düşmüş. göç eden insanların gayretleriyle ulaştırıldığı Sahil kesimindeki İyidere, Derepazarı, Merkez, bölgelerde Rize’den daha fazla yetiştirilmeye ve Çayeli, Pazar Ardeşen ve Fındıklı’da oluşturulan ekonomik değer kazandırılmaya başlandığı ve o bahçeler yetiştirilen mandalinalar günümüzde bölgelerin iklimsel ve doğal özellikleriyle çoğunlukla ailelerin kendi gereksinimleriyle sınırlı yetiştirildiği için üretildiği bölgelerin adıyla da anılır kalmış. Üretimde önemli ticari yüklenimler olmadığı olmuş Rize mandalinası. Gümüldür, Mersin ve için kaç ailenin veya üreticinin genel anlamda üretim Bodrum mandalinası gibi… yaptığına dair kesin veriler bulunmamaktadır. Dünya üzerinde eşi çok az bulunan, ince kabuklu, Örneğin, 1963 yılındaki verilere göre bu bölgelerde tatlı, çekirdeksiz ve yerli türlere oranla oldukça toplam 4 bin 210 dönümlük bir arazide 223 bin kaliteli bir meyve olan Rize mandalinasının diğer bir ağaçta 67 milyon 801 bin meyve elde edildiği üstünlüğü ise erken dönemde meyve vermesi ve bilgisine ulaşıyoruz. Yine aynı verilere göre ise aynı olgunlaşmasıdır. Çok soğuğa ve yüksek sıcaklıklara yıl bin tonluk bir ihracat gerçekleştiriliyor, elde dayanıklı, ince kabuklu, kolay soyulan, etli ve bol edilen gelir ise 24 milyon 164 bin lira. Diğer bir veri sulu, hoş aroması olması ise diğer özellikleri arasında kaynağına göre ise 1970 yılındaki mandalina üretimi yer alır. Ayrıca bu özelliklerin sadece Rize’de yetişen bin 492 ton. Bu rakam ise ülke genelindeki üretimin türlerde olduğunu da belirtmek gerekir. Rize’nin ancak yüzde 1’ini karşılıyor. Oysa bu gün, ülke toprağından çıkan siyasetçilerin zaman zaman genelindeki 2.3 milyon tonluk narenciye bozulduğu gibi olmasa da bu tür ürünlerde de özellik üretimindeki yerinden dahi söz edilemiyor. açısından bozulmalar olabiliyor. Cumhuriyet döneminde üretiminin Yaz kış yeşil olan Rize mandalinası ağaçları, yaygınlaştırılması amacıyla çalışmalar başlatılan ve genelde bir arada bulunan kümeler halinde bir anlamda ‘cumhuriyet ürünü’ olarak yerleştirilmiştir bahçelere. Koyu yeşil bedenine değerlendirilen çayın Rize ve civarındaki önemli yapışık aynı koyuluktaki sivri uçlu, ince uzun ya da ekonomik katkısı, çay yetiştirilen alanlardaki sebze oval şeklindeki yapraklarının arasından kendine ışık ve meyveciliğin azalması gibi mandalina bulan beyaz ve hoş kokulu çiçekleri ile ayrı bir yetiştiriciliğini de geri plana itmiş. Toprağın yanlış ferahlık saçar etrafına. kullanımının da etkisi ile bu gerileme, özellikle de Rize’ye getirildiği yıllarda Rizelilerin pek aşina son yıllarda çayın artık ailelerin geçimini sağlamaya olmadığı, hatta süs bitkisi olarak da baktıkları R Satsuma mandalinalar yöre insanının tez canlılığına yakışır bir şekilde erkenden olgunlaşıp meyve vermeye başlayınca kendine özgü bahçeler oluşturulmaya başlanmış. İlk sıralar teker teker bahçelere dikilen mandalina ağaçlarının yaygınlaşması ile Rize kültüründe de yerini almış, atma türkülere kaynak oluşturmuştur. Özellikle kurtuluş savaşı yıllarına denk gelen Rize mandalinasının yöreye gelişi, daha sonraları bölgede diğer narenciye çeşitleri olan portakal, limon ve greyfurt gibi ürünlere de zemin hazırlamış. Ancak bu ürünlerin yetiştirilmesi mandalina kadar yaygın boyutlara ulaşmamış. Cumhuriyetin kuruluşunun ardından özellikle de sahil kesimlerinde oluşturulan mandalina bahçeleri, yöre insanının bütçesine ekonomik katkılar da sağlamaya başlamış. Çay tarımının bölgede yaygınlaşması ile mandalina yetiştiriciliği geri planda kalınca üretimi yıldan yıla Rize’ye mandalina, gel salina salina… Kurban olayim yavrim o selvi boylaruna. yetmemesi ile başlayan alternatif ürün arayışlarıyla biraz olsun durdurulmuş. Yapılan çalışmalarla mandalina üretimindeki artış özellikle de 1990’lı yılların sonu ile 2000’li yıllarda rekolte beklentilerine de yansımış. Eldeki Rize Ziraat Odası verilerine göre 2002 yılında 3 bin tona yakın bir mandalina üretimi gerçekleştirilirken, 2007 yılı rekolte beklentilerinin ise 4 bin tona yaklaştığı kaydediliyor. Bölgede hasat işlemine başlanan mandalinanın kilosu kalitesine göre tarlada 25 ile 75 YKR’den alıcı bulurken, piyasada ise 50 YKR ile 2 YTL arasında satılıyor. Mandalinanın ekonomik getirilerinin yanında sadece ülkemizde değil, başta Japonya olmak üzere Çin, ABD ve diğer üretici ülkelerde de sağlık alanındaki etkileri de üretilmesindeki önemli etkenler arasında yer alıyor. Özellikle de Satsuma cinsi mandalina üzerindeki araştırmalar, C vitamini deposu olarak değerlendirilmesinin yanında meyvelerinde bulundurduğu şeker ve organik asitler üzerinde de yoğunlaştırılmış. Araştırmalarda kanı temizlediği, sinirleri yatıştırdığı, damar sertliği ile felce iyi geldiği ve grip tedavisinde de yararlı olduğu kaydediliyor. Besin değerinin yanında vücudun direncini arttırması, içerdiği yüksek orandaki potasyum nedeniyle yüksek tansiyonu düşürmeye yardımcı olduğu, kötü kolesterol düzeyini düşürdüğü, kılcal damarlardaki kan dolaşımını hızlandırdığı, damar hastalıklarına karşı vücudu koruduğu ve bunlarla bağlantılı olarak kalp hastalıklarına karşı şaşırtıcı bir ilaç olma özelliği taşıdığı da araştırma sonuçları arasında yer alıyor. Doğal olarak da sağlığa karşı bu etkilerinden yararlanılması için öncelikle yenmesi ama taze olarak istenildiği kadar tüketilmesi gerekiyor. Mandalinanın sağlıklı yaşam için etkileri bunlarla da kalmıyor elbette. Örneğin, içerdiği antioksidan maddelerle bedenin kansere yakalanma rizikosunu azaltıyor. Japonya’da yapılan iki farklı araştırmaya göre; mandalina yiyenlerin kansere yakalanma riski azalıyor. Mikkabi kasabasında düzenli olarak turunçgillerle beslenen bin 73 kişi üzerinde yapılan testlerde ortaya çıkan sonuçlara göre; mandalinada bulunan ve ona turuncu rengini veren ‘karoten’ maddesi, insanlarda karaciğer hastalıkları, damar sertliği ve şeker hastalığı riskini azaltıyor. Kyoto Üniversitesi’nde yapılan diğer araştırmada ise mandalina suyu içen hepatit hastalarının, karaciğer kanserine yakalanmadıkları tespit edildi. Kabuğundan esans da çıkartılan satsuma cinsi Rize mandalinasının en önemli özelliği ise bol sulu ve çekirdeksiz olması. Işın Karaca, mandalinalar şarkısında "Mandalinalar tezgahta, Kokusu girse kanıma, Beni uyandırsa, seni kandırsa, Tamamdır aşık olsak…" diye aşka vursa da mandalinayı, Rize’deki yerel kültürdeki atma türkülerde de aşka ve sevdaya dair dizelerde de alır yerini: "Evunun etrafina mandalina fidani, derdun eritti beni, al başuna sevdani…" 2