Katalog

YevgeniZamyatinden SabahaKar$ıToprakŞifaBulacak Zamyatin’insimgelerinedoğruSabaha Karşı Toprak Şifa Bulacak, Zamyatin’in Bizbaşlıklı kült romanının beslendiğikaynağı gösteren, yanı sıra sanatının temel değerlerini işaret eden öykülerdenoluşan önemli bir kitap. Distopyanın temeli sayılan uBizıl , seçkide ilk sırada yer alan Adalılaradiiuzun öyküsünde biçimlenmişgibi.Aynızamanda bu öyküde Huxleynin cesurYeniDünyast nın beslendiğinoktalara da ulaşmakmümkün. Fadime USLU rı’nı okurken, oradaDöT<ışrada Düğü,ı izlerini gördüümde hevecanlanmıştim.Kafka’nın yazı dünyasına doğru çıkılan bir volculuğun bevecanıvdıbu. Avni duyguları Zamvııtin’inSababgıKaişı ‘l’opıvk adlı ve Birsen Karaca’nındilimize kazandırdığı öykü seçkisiniokurken yaşadım. Sabaha Karşı Top,<ıkŞifaBuİacaL”ra övküler uzun, kısa, zcrrecik (minyatür) ile masal bölümlerinden oluşuyor. Uzun öykü” Adalılar”ın mekanı, toplumsal sistemin bütün yönleriyle işlendiği Jesmondkenti. Bu kent ıoplumundaki soylu burjuvalar, nüfuzunu gittikçe genişletentotaliter cemaat lideri ve üyeleri.spontane sanatçılar. kinik ve şüpheci entelektüeller, sınıf ve pozisyonlarını ifade eden temsili araçlarla betimleniyor. Her bir grubu eylemeyönelten nedenler,grupların kendi içinde kurduğu kişilerarası ilişkide dilsel varlıkları aracılığıyla;karşılıklı ilişkilerde ise çatışmanıngerilimivleortaya çıkıyor. Bütün bunlarla birlikte anlatıcınm gözlemleriyleaktarilan durum avrıntıları, mekan ruhuyla özdeşleşiyor. \Tazar, mekan ve atmosferin kişi ile arasındaki bağı ayrılmayacakkadar bütünleştirerek aktarır. Belirlenmiş düzenle uyum içindeki kitleselyığın için, “pazar centilnıenleri” devimini kullanır yazar. Bu grubun anlatıldığısahnede kentin nıekiin ruhunu gözler önüne serer. BIRTUTAMDISTOPYA “jesmond’daki fabrikalardan birinde üretilen” pazar centilmenlerinden “binlercenumune”nin “ pazar sabahları (beraberlerindeSaint Hinojo Ruhani Bölge Dergisi’nin Pazar sayısıyla)sokaklarda beirdiğini” ifade eder. Anlatıcı kanalıylaşöyleder: ‘Her birinin elinde tek tip baston ve başında tek tip silindir bulunan,takma dişli pazar centilmenleri say- gılı bir şekilde sokaklarda gezinirler ve ikizlerine selam verirlerdi”(s. 49).Mahalle papazınm vaazını dinledikten sonra, “fabrika serisigibi binlerce aynı tip evin arasında kendi evlerini, bir nevi mucize eseri” bulan centilmenler,ev içlerinde bile aynı konularda.aynı biçimde sınırlı sözcüklerkullanarak sohbet eder. Bu zümrenin ikiz biçiminde belirtilnıesiHuxley’nin sayısı yüzleri bulan ikiz tiplerine ilhamolduğunu düşündürür. Oyküde soylu burjuvayı yönlendirenve Tanrı olmaya soyunanmahalle papazı Dyuli’ninilham kaynağı da, robotinsanlardanoluşan halktır. Dyuli onlara bakarak Zorunlu Kurtuluş Ahiti kitabı için düşüncegeliştirir. Zamyatin, öyküsününbu dizgesinde distopvasınınfelsefesini de aktanr:“Eğer tek (suçlu ve düzen- siz) irade, Yüce Devlet Mekanizması’nıniradcsiyle (mekanik yaşamınayon veı’ zgur iradesi elinden alınarak her anı bir düzende işleyen miikemmel bir makineninkontrolü altına girecektir. Işte bu noktada insan. insanlığını yitirip robota dönüşecektir. İtaat etmekten başka bir işleviolmayan insan-makinenin köleleşmesüreci de olay örgüsünde olayın katmanlarındaanlatılır. Farkhhğı kabul etmeyen.farklılık baş gösterdiği anda bünyesinde bir suç gibi taşıyan ve bir süre sonra onu yok ederek cezalandıran sisteme bütünüyle vergiylevııklaşır Zamyatin. “Adalılar” öyküsünün geleneksel Rus tiyatrosuyla organik bağı olduğunu söylemekmümkün. Karakterler aksesuvarları,kıyafetleri. imikleriMn abartılarak altı çizilmiş tipik özellikleri ve trajik bikayenintaşıyıcı işlevini gerçekleştirmeleriylebir tiyatro oyununun kişilerine benzer. Kaşları üçgen biçimli, altın dişli mahalle papazı; kişiliğini bir kabuk gibi saran kelebek gözlüğüyie ironize edilen mahalle papazınm karısı; “pembeli” ve “mavili” halk; “futbol topu gibi kafa”sı olan, her şeyibilen Mr. Mac-lntosh. Nitekim.temsili karakterlerin bir araya gelipyemek yediği sahnede, yemek için ortaçağda dinsel konulu draınlara göndermeyaparak “misteriya” ifadesini kullanır yazar. Sessizlikiçinde akıp gidenbu “büyük misteriya”, kişilerin karakierini karşıtlıklar içinde belirgin kilmayıhedeflcmiştir. “Adahlar”daki her ayrıntı eleştirel aklınanaliziyleişlenmiş. Toplumsal ilişki biçimi, duygularıyla başkahırmdan ayrılaninsanın yazgısıtek bir etkiye odaklanmış:“Muntazam çalışan bir makine”denayn düşünülemeyen yaşamın düzenini sarsacak bireysel yoldan çıkış “sapkrnlık” olarak nitelenecek ve hemencezalandırılarak yok edilecektir. Oyküde sembol kişiler ve davranış biçimleritasarlanmış bir sahnede gerçekleşirken“Insan Avcısı”nda bu, yerini dizginlerinden kopup kontrolden çık1miş duyumların izlenimlerine bırakır. • Özellilde doğa görüntüleri aktarılırken • isyan çığlığınıifade eden bir anlatım biçimi Kent öyküleri içerisinde önemli bir yeri olan “insan Avcısı”nda, Londra kenti bütün katmanları ve dokusuyla işlenir.Oyküde, gökvüzünden yeraltına kadar, birincil doğayla uygarlaştırılnıış kentin uylımsuz mücadelesi; insan, hay‘anve makinenin birbirine dönüşerek bambaşka türlerde uyum içinde kendini • bulması Uyumun vahşi do•ğasını çizdiği görüntülerle aktarırken, kentin tekdüzeliğine boyun eğerek özünükaybeden uyum kurbanı varlığı hika•ye eder. Anlatıcı, kentte gördüğü uygarlığı içinde barındıran ne varsa bunları deformeeder. Orneğin, vinçleri, kara kuğulara;evleri, kaplumbağalara; otobüslerifillerle köpeklcre; bir bütün olarak Londra’yı ise canlı bir organizmaya• benzetir. Tekrar edilen sembollerle bfrliktekentteki yapay ilişkibiçimleri anlatılırkentüm bunları öneten gücün kentinkaosu olduğuna işaret eder: “Asansörleryurmava yetişemivordu: Karınca- lar, yedek merdivenlerden aşağıya dökülüyordu.Basamaklarda takılıp kalıyorlarve gümbürtüyle tünellere akıyorlardı-nereye indikleri önemli değildi, nerede oldukları önemli değildi. Mağaralarla,merdivenlerle, güneşlerle, büfelerle,otomatiklerle karışmış alçak beton gökyüzüyle kaplı sanrılı yeraltı diinyasındatoplaşıyorlardı. Mekanik, fabrika üretimi erkek çocuklar, ‘Zeplinler Londra’nınüzerinde! Ekstra akşam baskısı!’diye aceleylekoşuşturuyordu” Fabrikaüretimi çocuklar, “yeni mamul bebekler”,“mermer tenli” kadınlar, “dökmedemirden göz kapaklarıyla” erkeklerIngiltere’nin mekanik düzeninin eleştirel vurgusudur. AVRUPAKÜLTÜRÜNÜN IKIYÜzLÜLÜĞÜ “Midyeler gibi mümindirler, su geçirmez çizmeler gibi de ciddidirler”dediği Ingilizleri, “üstün entelektüel soyu”, Avrupa kültürünün kıyımlarla “yalan”söyleyenikiyüzlü tutumunukimi zaman yargılayarakkimi zaman yergi, ironinintonlarını kullanarak kurgusunundokusuna yabancılaştırmadanyorumlar yazar. “İnsan Avcısı”nda diyalog- lar eksik bırakılmış. Kişiler konuşma yetilerini kaybetmişadeta. Yaşam alanlarında kullanılan eşyalarlainsan arasındakimesafeli ilişki sık sık dile getirilir. Kitap, “Kar” adlı kıpkısa öyküde geçen cümle- • den alıyor adını. Beş cümleden oluşan bu nefis öykü biçemiyle modern, yapısıylageleneksel özellikleritaşıyor. Mekim ve kişi, anlatıbinzamanda yaşanan durumdan etkilenirkengeçmişinden ve olası geleceindenkoparılmadan betimleniyor. Oykü şöyle: “Gökten tüm gece kar yağdı. Sabaha karşı toprak şifa bulacak. Sabaha karşı karın altından utangaç Sineglazka,uzun belikleriyle yeniden çıkacak;tamamen şaşkın, yeni; tamamen yeni baştan: Yalnızca sabaha dek yaşamasıgerek. Sabah. Mavi kar, çizme izleriyletamamen kirlenmiş.” Rus halk masallarında zenginliği, ihtişamıreddedip tüm zorluklara karşı direnerekaşkını korumayı başarmış kadın kahraman Sineglazka.Yazar, bu kolektifsimgeyletoplumun kendi özgünlüğüneyeniden kavuşabilmesinin umudunu vurgularken, bu umuda duyulan ibtiyacınşiddetini dc duvurur. İnancı, değer-• leri toprağa gömülen halka kendini korumasıyönünde direnci gösterecekolan “utangaç” Sineglazka’nm gömiilmesine rağmen henüz öl•mediği yönünde hep bir ışık gösteren yazar, çarpıcı finaliyic ülkenin karanlık durumunu resmedivor adeta. Oyküde sözcük tekrarları ritmin kırılmasını engellemekyerine iç dengeyi yaratan bir omurga işlevigörüp iç musikinin oluşmasınısağlıyor. Minimal öykü, çağdaş masal türlerinin doğasındaki yalın, bir o • kadar da katmanli anlam ilişkisini, okurunayeniden üretebileceği boşluklar bırakarakanlatıyor. Sabaha TopıvkŞıfaBulacak, Zamvatin yazını için bir kilavuz niteliğinde.Yazarın simgesel kavravışınıçö• zün,leven çalışmalara da yer verilmiş kitapta.Distopyanın farklı kültürel atnıosferlerdedile getirilen yergisiyazarın şu sözlerinde gizli: • “Yeri gelmişken, duydunuz mu Bn- tanya Parlarnentosu’ndan bir tezkere çıkartıyorlar?Tüm Britanyaliların burunlarıaynı uzunlukta olacakmış. Elbette, yok edilmesi gereken yegane uyumsuz•luko olduğundan. 0 zamanda hepsi aynı,tıpkı düğme gibi, ‘Ford’ otomobiller gibi, ‘Times’mon bininci numarası gibi. Muazzam, en azından...”• Sabaha Karşı Toprak Şifa Bulacak! Yevgeniivanoviç Zamyatin! Çeviren: Birsen Karaca! Kavis Yayınları! 168 s. SAYFA 16 CUMHURİYET KİTAP SAYI 1071