Katalog

NÜYOR, HİSSEDİYOR, KAYGI DUYUYOR VE ACI ÇEKİYOR... L deyip geçmeyin! lık" diye konuşan Northwestem Üniversitesi'nden bi- lişsel psikolog Dedre Gentner, "Bir hamambüccğinin kö- tü şeylerden kaçmasımn ve iyi şeylere doğru koşması- nın akında bir takım içsel reflekslcrdcn başka bir şey ara- mak gerekli mi acaba?" diye soruyor. Ne var ki bazı türlere ilişkin sahip oldumuz önyar- gılar, bu eşiğin nerede başlaması gerektiği konusunda :lirsizlik yaratıyor. Ömeğin mantıksal olarak bir ha- mamböceğinin sahip olduğu zekânın bir kclebekten fark- olmaması lâzım. Ama hamamböceğine karşı besle- tiğimiz tiksinti bunu kabul etmemizi engelliyor. Yine ie çok sayıda bilim insanı bilincin bir çeşit bilişsel reo- stat (elektrik akınumn şiddetini azalüp çpğaltmada kul- lanılan aygıt) tarafindan kontrol edildiğini kabul edi- yor. Bu da şu anlama geliyor: Bilinç insanlarda ve yük- sek hayvanlarda en parlak ışığını verirken, basit hay- 'anlara inildikçe ışığı sönükleşiyor. "Memelilerde bilinci reddetmek büyük bir yanılgı- lır" diye konuşan Har\'ard Üniversitesi'nden psikolog Steven Pinker, "Kuşlar ve diğer memelilcr de büyük bir jlasılıkla bilinçsahibidir. En aşağılara indiğimizde, mid- !t ve örümceklere gelince, kesin bir bir şey söyleyemi- roruz" diyor. BEYİN-VÜCUTORANI Var olduklannın bilincinde olan hayvanlar arasında zekâ giderek azalan bir seyir izler. Özellikle beyin bo- yutunun belirleyici olduğu düşünülür. Bu bağlamda in- sanlar kendilerinin en üst sırada yer aldıklarını düşü- 29yaşındaki Kanzi adındaki bonobo doğduğu andan itibaren konuşma yeteneğini kazanması için eğitildi. Bugün Kanzi üzerinde resim ve yazı bulunan kartlaryardımıyla ihtiyaçlarını dile getirme yeteneğine sahip. nürler. İnsan beyni büyüktür -yaklaşık 1.400 gr ağırlı- ğında-. Fakat yunuslann beyni 1.700 grama kadar çı- kabilir. Kaldı ki katil balinanın beyni devasa boyutta- dır -5.600 gr-. Fakat insanlar balina ve yunustan daha küçüktür. Beynin vücut ağırlığına olan oranı söz konusu olduğunda ise durum değişir. İnsanlann artık en üst sı- rayı Etrüsk sivrifaresine (Suncus etruscus) terk etmesi gerekir. Çünkü bu küçük yaratık, beyni 0.3 gram ağır- lığında olmasına karjın vücuduna oranla en büyük bey- nin sahibidir. GELİŞMİŞDÜŞÜNCEVE BEYNİN YAPISI Beynin boyutları ile zekâ arasında kesin olarak bir ilişki olmasına karşm, beynin şckli zekâ konusunda da- ha fazla bilgi verir. Yüksek düşünce beynin korteks böl- gesinde işlem görür. Pek çok hayvanda olmayan bu bö- lüm, beynin en fazla evrim geçiren kısmı- dır. Memeliler serebral korteks kulübünün doğal üyeleridir! Burada kural şudun Beynin korteks kısmı ne kadar büyükse hayvan o ka- dar zekidir. Ancak yaratıcı zekânın tek be- lirleyicisi bu değildir. Alet kullanımını ele alalım. İnsan alet kullanımmda profesyo- neldir. Bunları amatör kategoride may- munlar izlcr. Susamurlarının sırt üstü ya- tarak, kannlarının üzerinde yumuşakçala- rın kabuğunu taşla kırarak içindekini ye- meleri, ne kadar basit görünürse görünsel, bir tür alet kullanmaktır. Eğer yaratıcılık serebral korteksin bir marifeti ise kargagil- ler (karga, kuzgun, saksağan gibi cinsleri kap- sayan ötücü kuşlar) alet yapımında insan dı- şındaki türlerin hepsinden niçin daha be- cerikli? Kargalar bu konuda destan yazmış! du- rumdalar. Plastik bir tüpün içindeki eti çı- kartmak için düz teli büküp kanca yapan kargalar.. İçi yarı yanya su dolu bir kabın içindeki suyu içmek için kabın içinc taş ata- rak suyun seviyesini yükseltmeye çalışan kuıgunlar... Bu son deneyde ilginçolan hay- vanm su seviyesini hızlı bir şekildc yük- seltmek için ilk önce en iri taşları seçme- sidir. Serebral korteksi olmayan kuşların bu becerileri scrgilemesi, bir olasılıkla memelilerde de bu- lunan bazal ganglia sayesindedir. Bu öğrenme ile ilgili beyin bölgesidir. Memelilerde bazal ganglianın birden fazla bileşenleri varsa da kuşlarda tek bir parçadan olu- şur. Ancak M1T ve Kudüs'teki Hebrew Üniversitesi'nin birliktc yürüttüğü bir çalısmadn, kuşlardaki bu tek ya- pılı bazal ganglionun birden fazla işlevi olduğu anlaşıl- dı. TOPLU HALDE YAŞAMANIN ETKİSİ Kargagillerde ve diğer hayvanlarda zekânın tek be- lirleyicisi beyinleri değildir. İçinde yaşadıklan topluluklar da zekâlannı etkiler. Hayvanlar için tek basma yaşamak, toplu halde yaşamaktan daha kolaydır. Kutup ayların- da olduğunda gibi tek başına avlanmak ve avını oturup yemek daha az sorun çıkartır. Avı paylajırken güçgös- terisinde bulunmak, birlikte avlanırken strateji geliş- tirmek gibi sıkıntılara gerek kalmaz. Hayvanlar zekâlannı sergileme fırsatını en çok avlanma sırasmda yakalarlar. Toplu halde yaşayan hayvanlarda neden sonuç iliş- kisi belirgin değildir. Başka bir deyişle, birlikte yaşamak zekâyı geliştirebilirken, doğuştan sahip olunan zekâ, hay- vanı toplu halde yaşamaya itebilir. Kesin olan karga- gillerin kuşlar arasında en sosyal yapıya sahip oldukla- ndır. Bu hayvanların uzun yaşaması ve güçlü grup b\ığ- lan bu tür yaşam için gerekli olan altyapıyı sağlar. Baş)p bir ilginçyapı da sürii halinde yaşayan hayvanlarda gö- rülür. Bunlarda zekâ kırıntı bcîyutlarmdadır. Bunlar da eşgüdüm içinde yaşam sürmelerine karşın, sürülerinde belirgin bir işbirliği yoktur. Duke Üniversitesi'nden hay- van biyoloğu Christine Drea sürü hayvanlarının özel- liklerini şöyle değerlendiriyor: "Bir buffalo sürüsünde A hayvanı, B hayvanının kim olduğunu düşünmez. Ancak primatlar, sosyal etoburlar, balinalar ve yunuslar arasında her fert özel bir yere sahiptir." 'BEN VE DİĞERLERÎ' BİLİNCİ Bir hayvanın beynini ve davranışlarını incelemek kolaydır, ancak sıra bilişsel yctcncklerin ortaya çıkar- tılmasına geldiğinde iş sarpa sarar. Bir insan çocuğunun öğrenmesi gereken cn öncmli yetenek "aklın kuramı" denilen olgudur. Bu da tüm bilginin evrensel olmadı- ğı anlamında kullamlan bir kavramdır. Orneğin emek- leme evresindeki bir bebek dadısının oyuncağını oda- nın bir yerine sakladığınt gördüp zaman, daha sonra oda- ya giren herkesin oyuncağın yerini bildiğini düşünür. Çocuk ancak 3 yaşma geldiğinde kendi bildiklerini baş- kalarmın bilmesi gerekmediğini öğrenir. Aklın kuramı, iletişimin ve öz farkındalığın (ki; nin, başka insanlardan ve şcylerden ayn bir varoluşa s hip olduğunun bilincinde olması) temelini oluşturur. / sayıda hayvan bu özelliğe sahiptir. Köpeklerbu nadir ha vanların arasında yer alır. Aklın kuramının en belirgi göstergesi, parmakla işaret etmenin ne anlama geldiğiı anlayabilme yetisidir. Başka bir deyişle bireyin çevn sinde birinin paylaşmak istediği bir bilgisinin olması \ bireyin dikkatinin o yöne çekilmesi; böylece bireyin t o bilgiyi öğrenebilmesidir. Bu yeti bizlere basit gibi gı rünebilir, çünkü insanlar doğuştan bu yetiye sahiptir \ işaret etmek için pannaklarımız vardır. Büyük ma 1 munların da parmakları vardır, ancak bunlar bu yeti' le doğmazlar. Örneğin Kanzi, doğal ortamından fark olarak insanlarla büyüdüğü için elleri boş kalıp, işan yoluyla iletişim kurma yeteneğini kazanmıştır. Aklın kuramını kavrayabilen akıllı türlerin tek gö tergesi parmakla işaret edebilmek değildir. Ömeğin sal sağanlar yiyeceklerini saklarken diğer saksağanların keı dilerini izleyip izlemediğine dikkat ederler. Eğer izleı diklerinden kuşkulanırsa, etrafta kimsenin olmadığı b zamanda yiyeceği ilk yerinden çıkartıp başka yere g< mcrler. Böylece diğer kuşların akıllarından ne geçtiğ ni anladıkları gibi, akıllanndan geçen düşünceyi de dı ğiştinne yeteneğine sahiptirler. Bir hayvanın öz farkındalığmın olup olmadığını aı lamanın cn güvenli yolu ayna testidir. Bu test, bir ha] vanm aynaya bakıp gördüğü görüntünün ne olduğun anlayıp anlamadığını ölçer. Bu testi geçen hayvanları başmda fîller, maymunlar ve yunuslar gelir. Test sır; sında bu hayvanların almları veya vı cutlarının bir noktası boya ile boy, nır. Hayvan aynaya baktığı zaman pa mağı veya hortumu ile aynada yans yan görüntüye değil de kendi vücı dundaki boyalı kısma dokunuyorsa te ti geçmiş dcmektir. HAYVANLARDA HİSSEDERMİ? Hayvanlar empati besleyebili: ler mi? Merhamet duygusuna sahi midirler? Birbirlerine aşık olabilirlt mi? Yas tutabilirler mi? Başkalarırı özen gösterebilirler mi? Bilim şimdi b soruların peşinde.. Araştırmalar fillerin ölüleri içi yas tuttuğunu kesin olarak gösteriyo Yollarının üzerinde fil iskelctine ras larlar ise, dikkatli bir şekilde kafat; sını ve fildişini incelerler. Maymunl; da sürüde ölen bir üycnin başınd günlerce bekleyebilirler. Yaşayan grup üyeleri için empî ti gösterisi sıçanlarda gözlenen bir tı tumdur. Harvard Üniversitesi'nde antropolog-biyolog Marc Hauser, a< ile kıvranan sıçanları izlcyen diğer s çanların da acı içinde kıvrandıklannı gözlemiş; bu gö; lemi yorumlamak için nöro-biyolojiye gerek olmadığ nı söylüyor. SONUÇ: 'HAYVANLAR VE İNSANLAR EŞİTTİR' Hayvan haklan savunucusu Singer, hayvanlar da ir sanlar gibi acı çcktiğine göre bu ikisinin onurlu bir yî şamı hak ettiğine inanıyor: "Acıyı bir insanın mı yol sa farenin mi çektiği fark etmez. Acı acıdır. Dolayısıyl bu ikisi eşittir." Bilim insanları, bazı konulardaki görüş farkhlıkU rına karşın hayvanlara karşı tutumuzun köklü bir değişiı geçinnesi gerektiğine inanıyor. Örneğin Avrupa Birlij yetkilileri hayvanların daha "insani" koşullarda yaşama