Katalog

Yunus Nadi Sosyal Bilimler Araştırma ödülü'nü alan 'Mimar Kemalettin1 kitapları Tarihsel bir kişilik Geçen yıl Mimarlar Odası ve Vakıflar Ce- nel Müdürlüğü'nün ortaklaşa yayımladı- ğı "üçü bir yerde" Mimar Kemalettin kitapları serisi bu yı- lın Yunus Nadi Sos- yal Bilimler Araştır- ma ödülü'nü aldı. Bu üç kitap Mimarlar Odası'nın Kemalettin Bey adına düzenle- diği anma programı çerçevesinde ger- çekleştirilen bir dizi etkinliğin ürünleri olarak bir arada ya- yımlandı (burada, en alayisli etkinlik olan sergiyi ve onun yan- ürünü olarak yayım- lanan Mimar Kema- lettin Yapılan Reh- bertni de anmak ge- rekiyor). Bu girişimin . ana hedeflerinden biri Mimar Kemalet- tin'in gerçekleştiril- miş veya tasarım aşamasında kalmış projelerinin tam ve kapsaml; bir dökü- münü yapmak. • Ahmet ERSOY I ^W~^l ürkiye'de geleneksel mi- I nıarlık tarihi yazımının I yerleşik anlatıları içinde J L Mimar Kemalettin (1870- 1927) ve Vedad Tek'in (1873- 1942) temsil ettiği "milli" akım kayda değer bir dönüm noktası olarak kabul edilir. Osnıanh mi- marisine dair kalıplaşmış ve müzmin al- güar içinden değerlendirildiğinde impa- ratorluğun son demlerinde parlayan bu iki yıldız mimar geç dönem Osmanlı kültürüne egemen olduğu varsayılan SAYFA 18 ağır "yozlaşma" illetinden mü- nezzeh görünür. Tarih boyunea çeşitli Türk (ve- ya Moğol) ha- nedanlann ba- niliğinde üreti- len tüm mimari eserleri Oıta ve Güney As- ya'dan Anadolu ve Balkanlar'a uzanan yekpare bir yol bikâyesi formatında bütünleştiren cesim "Türk mimarisi" anlatısına göre Vedad ve Ke- malettin Bey'ler Osmanlı kültürünü yok olma noktasına getiren hayati bir buh- ranın ertesinde mimariyi milli rayına ye- niden oturtma ülküsüyle ortaya çıkar- lar. 20. yüzyılın sonlarına kadar büyük oranda geçerliğini koruyan bu standart anlatıda, 16. yüzyılın "klasik" üslubu kendine has Osmanlı yaratıcılığının ve kültürel "saflığınm" şahikası olarak ni- telendirirken, 19. yüzyıl mimarisi top- lumsal / kültürel yozlaşmanın garpzede- liğin ve siyasal iflasın bariz emaresi ola- rak sunulur. Köklü çöküş paradigması- na doğrudan eklemlenen bu söylem 19. yüzyıl Osmanlı kültüründeki çarpıcı ve kesif değişimi "taklit" ve "öykünme" kategorisine indirgeyerek geç dönem mimarisini Osmanlı kültüründeki çö- zülme ve yıkımın somut bir ifadesi ola- rak ele alır. Milliyetçi ötekileştirme ref- lekslerinin devreye girmesiyle de bu yı- kımın esas failleri belirlenir: Mimari yozlaşmanın, ve arka planındaki mesle- ki ve kurumsal çöküşün esas müsebbibleri, mesleği 18. yüzyıldan itibaren ele geçirmiş olan gayrimüslim (Ermeni, Rum, Levanten) ve yabancı (bu iki kategori hep bir arada ele alınır) mimarlardır. Doğup bü- yüdükleri topraklarda "yerli" olmadıklan ısrarla vufgulanan gayrimüslim kalfalar, basmakalıp mi- marlık tarihi anlatılannda Osmanlı kültüründe çö- küşü hazırlayan yabancı nüfuzunun esas simsarlan ve estetik sömürgeleşme sürecinin itaatkar aracılan olarak takdim edilirler. Bu meyanda Mimar Kemalet- tin ve Vedad Bey'lerin or- taya çıkışı Osmanlı mi- marlığında kozmopolitli- ğin (bu terim de tutarlı şe- kilde negatif çağrışımlarla yüklü olarak kullanılır) so- nunu ve Uğur Tanyeli'nin ifade ettiği gibi "mesleğin yeniden fethi"ni, yani Türkleşmesini muştulayan önemli bir dönüm nokta- sıdır. Burada, iki mimarın en aktif ölduklan döneme damgasmı vuran Ittihat ve Terakki rejimiyle Cum- huriyet gündemleri arasında gözlemle- nen karâbetin de etkisiyle, Vedad ve Kemalettin Bey'ler sorunsuz ve mesnet- sizce Türkçülük akımına eklemlenerek bu ideolojinin mimarlık alanındaki ilk bayraktarlan olarak ele alınır. Bu saye- de de, örneğin Kemalettin Bey "devleti- ne ve milletine hizmet etmiş" bir mimar olarak T.C. banknotlannda (hakkıyla ve sevindirici biçimde) temsil edilirken, Is- tanbul'daki birçok anıtsal ve resmi ya- pınm müellifi olan Balyanlar bir türlü "bizim" mimarımız olarak anılamazlar. "BÜYÜK ANLATI'YI AŞMAK Bu normatif ve genelleyici tavır çok çalkantılı bir dönemde yaşamış Vedad ve Kemalettin Bey'lerin münferit çalış- ma pratiklerini, değişen algılanm, iki- lem ve çelişkilerini, onlara uzun vadede yön veren çeşitli sâikleri ve birikimleri irdelemeden kesin ve siyaseten kullanış- lı hükümlere varmayı mümkün kılar. îlk bakışta taltif edici görünse de aslın- da bu yaklaşım söz konusu mimarlann gerçek tarihsel aktörler olarak algılan- masını engeller ve onların ürünlerini de derinliksiz ye tekdüze okumalara mah- kûm eder. Özellikle 20. yüzyılm son çeyreğinden itibaren birçok araştırmacı- nın gayretiyle mimarlık tarihindeki bu pürüzsüz ve kendini sürekli teyid eden "büyük anlatı"nın ciddi oranda aşüdığı- nı söyleyebiliriz; tabii belli müziç kahn- tılan ve lokal direniş cephelerini bir ke- nara bırakırsak. Vedad ve Kemalettin Bey'ler söz konusu olduğunda, son dö- nemde yaymlanan bazı önemli çalışma- Aftfe Batur larla birlikte (örneğin îlhan Tekeli ve Selim llkin'in Mimar Kemalettin 'in Yazdıklan (Ankara: Şevki Vanlı Mimar- lık Vakfi, 1997) adlı kitabı veya Afife Batur'un hazırladığı Af. Vedad Tek: Kimliğinin îzinde Bir Mimar (İstanbul: Yapı Kredi Yayınlan, 2003) başlıklı in- celeme) öncelikle bu iki mimann birbi- rinden ayrıştırılarak, titiz belge çalışma- larından ve yeni kuramsal yönelimler- den ivmesini alan derinlikli bir perspek- tif içinde, ayn ve kendine özgü fertler olarak ete kemiğe büründürüldüğünü görüyoruz. Bu çalışmalar, tarihsel dö- nemlerle mimari üretim arasmda öngö- rülen kalıpsal ve kolaycı örtüştürmelere iltifat etmeden, mimarlann hareketleri- ni, sözlerini ve eserlerini dikkatle belir- lenmiş tarihsel bağlamlar çerçevesinde, kendi ufuklan ve gündemleri dahilinde, münferit referanslanyla anlamak ve sor- gulamak yolunda önemli bir mesafe kaydettiler. Diğer bir değişle, son dö- nemde yaymlanan bu tür monografik | çahşmalarla birlikte bahsi geçen iki mi- marın da hayatlarını ve işlerini dakik bir şekilde tarihselleştirmek adına çok cid- di adımlar atılmış oldu. Bu yeni yaklaşımın son örneklerinden biri de geçen sene Mimarlar Odası ve Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün ortakla- şa yayınladığı "üçü bir yerde" Mimar Kemalettin kitapları serisi. Bu üç kitap Mimarlar Odası'nın Kemalettin Bey adına düzenlediği anma programı çer- çevesinde gerçekleştirilen bir dizi etkin- liğin ürünleri olarak bir arada yayımlan- dı (burada, en alayisli etkinlik olan ser- giyi ve onun yan-ürünü olarak yayımla- nan Mimar Kemalettin Yaptlan Rehberi'ni de anmak gerekiyor). Bu gi- rişimin ana hedeflerinden birinin Mi- mar Kemalettin'in gerçekleştirilmiş ve- ya tasarım aşamasmda kalmış projeleri- nin tam ve kapsamlı bir dökümünün yapılması olduğu anlaşılıyor. Bu düşün- ceyle, projeye ortak olan Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün de katkısı sağlanmış ve îstanbul Bölge Müdürlüğü Arşivi'nden envanter kayıtlanna ve daha önce yaym- lanmamış birçok projeye ulaşılarak Afi- fe Batur yönetiminde detaylı bir katalog hazırlanmış. Bahsettiğimiz üçlü serinin bir parçası olarak yaymlanan kitapta Edirne'den Medine'ye birçok Osmanlı kenti için tasarlanan farklı türde binala- nn detaylı şekilde belgelendiğini görü- yoruz. Vakıflar Arşivi'nde muhafaza edilmiş projeler arasmda, örneğin İstanbul Arap Ca- mii veya Gureba Hastanesi gibi ya- pılar için yapılmış eskizler veya de- taylı uygulama projeleri gibi tasa- rımm çeşitli safha- larını yansıtan bir- çok özgün ve ilgi çckici belgeye rastlamak MİMAR KB PROJE KATAL< n • C U M H U R İ Y E T K İ T A P SAYI 1058