Katalog

ürkçe Günlükleri I FEYZAHEPÇİÜNGİRLER 17MARTÇARŞAMBA Pek çok kişi yolculukta kitap okuyamaz. Başı döner, mide- si bulanır. (jysa ben çok yolculuk yapanm; yolculuklarda da iyi okurum. Sultan Su Esen'in "Keje Maria"sını (Kanguru Yayınlan) da yollarda okudum. Son zamanlarda, büyük ken- tin insanı boğan, kalabalıklann içinde yalnız bırakan öyküleri- ni okumuşum daha çok. Bana Anadolu esintisi gibi geldi Esen'in öyküleri. "Hani ne demişler, çok bilirsen asarlar, al- çak gönüllü olursan çiğnerier." gibi halk söyleyişlerinden ya- rarianıyor; Benzetmeleri bile halkça: "Iki değirmen taşı ara- sında buğday tanesi gibi un ufağım." diyor; "Yüzü yedi gün, yedi gece yağmur altında kalmış kedi gibiydi." diyor. Yanıl- mıyorsam yakın zamanda bir de ödül kazandı. Hak etmiştir. 19MARTCUMA Şubat tarihli günlükte, "Allah" sözcüğünü büyük harfle başlattığımızı; "tann" dediğimizde "tannlar" da diyebil- diğimiz için; yani sözcüğü, variığı tek olan özel ad konumun- dan çıkardıgımız için büyük harfle başlatmamızın gerekme- diğini yazdım. Attila Aşut'tan eleştiri geldi: "'Tann' sözcüğünün yazımı konusunda eski ve yeni kurumlar arasında birgörüş aynlığı yoktur. Pek çok konuda anlaşamayan bu iki kurum bile 'Tanrı'nın yazımında böylesine güçlü bir oydaşma sağlamış- ken, şimdi öznel yorumlarla yeni yazım sorunlan yaratmanın ne anlamı var? Türkçe Sözlük'e bakarsanız, 'Tann' sözcü- ğünün 'Allah'la eşanlamlı olarak kullanıldığı görülür. Kavram açıklanırken de, 'Evrende var olan her şeyin yaratıcısı, koru- yucusu 1 deniliyor. Demek ki, 'Allah tek ve özel, Tann çoğul' değil. O halde, 'Allah'ı büyük harfle yazarken Tann'yı küçük harfle başlatmanın nasıl bir açıklaması olabilir? Bu yazım bi- çimi, bana göre dilbilimsel bir gerekçeden çok) kişisel / keyfi bir seçime dayanıyor. Çünkü hem Türkçe Sözlük'te, hem çeşitli yazım kılavuzlannda yalnızca Tann' sözcüğü değil, ondan türetilmiş 'Tannbilim, Tannbilimci, Tanncılık, Tannça, Tanrılaşma, Tanrılaşmak, Tanrılaştırma, Tanrılaştırmak, Tan- rılık, Tannsal, Tanrısallık, Tanrısız, Tanrısızlık, Tanntanımaz, Tanntanımazlık' sözcükleri de büyük harfle yazılıyor." Attila Bey'in "deniliyor"una takıldım; ama ona sonra döne- ceğim. Dil Demeği'nin Türkçe Sözlük'ünde Aşut'un da dedi- ği gibi, bütün anlamlannda "Tann" sözcüğü büyük harfle başlıyor; ama TDK'nin Türkçe Sözlük'ünde (1Ö. basım, 2005) hem büyük harfle başlayan "Tann" var, hem de küçük harfle başlayan "tann". "Çok tanncılıkta var olduğuna inanı- lan insanüstü variıklardan her biri, ilah" anlamındaki "tann" sözcüğü küçük harfle başlıyor. Aynca, "tann bilimi, tanncılık, çok tanncı, kamu tanncı, tek tanncı, tüm tanncı, tann bilimci, tanncılık, çok tanncılık, kamu tanncılık, neden tanncılık, tüm tanncılık, tannça, tannlaşma, tannlaşmak, tannlaştııma, tan- nlaştırmak, tannlık, tannsal, tannsallık, tannsız, tannsızlık, tanntanımaz, tanntanımazlık" sözcükleri hep böyle, küçük harfle başlanarak yazılmış. öyleyse oydaşma sağlanmış de- ğil (Oydaşma: Düşünce birliği içerisinde olma). Aziz Naci Doğan ise benim yaklaşımıma farklı gerekçeler- le karşı çıkmış: "1932 ile 1950 yıllan arasında tam 18 yıl bo- yunca tüm tapınma yerlerinde 'Tann uludur, Tann uludur. Tann'dan başka yoktur tapacak' sesi yankılanmış bu ülke- de. 'Tann', Arapça 'Allah'ın tam karşılığıdır. 'Aman Tannm' derken de aynı 'tek' Tann'yı dillendirmiş oluyoaız. Öz Türk- çeye haksızlık ediyorsunuz." "Tann'ya haksızlık ediyorsunuz" dese kabul edeceğim; ama "öz Türkçeye haksızlık"! "Tann" sözcüğü Türkçenin en eski sözcüklerinden biridir. Bu sözcük için, "Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü"nde Ismet Zeki Eyüboğlu şöyle diyor "Asya Türk ağızlannda tungn, tu- re, töngri, tüngri bg. değişik söylenişleri vardır. Orhun Yazıt- lannda tengri biçiminde geçer, tangn ya da tanğn diye oku- nur kimilerince." Eyüboğîu'nun RRA diye verdiği kaynak'tan (sözlükte açıklama yok; sanıyorum Reşit Rahmeti Arat'tır) aktardığı, "tang tengri kelti / tang tengri özi kelti / tang tengri kelti / tang tengri özi kelti" dizelerinde gök tannsından söz ediliyor örneğin. Türklerin Müslümanlığı kabul etmeden ön- ce "tannlan" vardı; "ogan, bayat" gibi sözcüklerie birlikte "tann" da çok tannlı dönemin sözcüklerinden biri. Müslü- manlığın kabulünden sonra yerini Arapça Allah sözcüğüne bırakınca "tengri / tann" sözcüğü geride kaldı; "Allah" tek tannlı Müslümanlığın simgesi oldu. Tann sözcüğünün yazımı ile ilgili gönjşüm, kişisel bir yeğlemeden çok bu düşünceler- le bağlantılıydı. Son zamanlarda (Ben her ne kadar karşı çı- kıyor olsam da) herkesin önemsediği her sözcüğü büyük harfle başlatma eğilimi sürerken, ucu inanca dokunacağı apaçık belli bir konuda diretmem söz konusu olamaz. "Al- lah" anlamında kullandığınızda "Tann" sözcüğünü büyük yazınız. Aziz Naci Doğan'ın bir eleştirisi daha var. Geçen haftalar- da, günlüklerin birinde, "Ne kekeme bir söyleyiş..." demişim. A. Naci Doğan da diyor ki, "Feyza Hanım, kekerBelik insanı için için kemiren çok zor bir olgudur. Kekemeler kekemelik- leri konusunda çok, ama çok kırılgan yapıda olan insanlar- dır. Sizin bu anlatımınız pek zalimce olmuş. Üzülerek sizi kı- nıyorum." Kekemelere yönelik bir kıncılık yok ki bu sözde! Bir söyleyişi eleştirmişim, kekemeleri değil. özür dilemeye hazınm elbette; ama anlamadığım şu: Körler alınmasın diye "kör bıçak", sağırlar gücenmesin diye "sağır bir duvar" de- meyecek miyiz? Bu kullanım, yalnız Türkçede değil, bütün dillerde sıklıkla başvurulan bir deyim aktarması türüdür (Bkz. "Anlambilimi veTürk Anlambilimi", Prof. Dr. Doğan Aksan, 3. cilt.s. 185-189). 22 MART PAZARTESİ U" Ike adı olan Irak'ın son zamanlarda sözcük sonundaki sert ünsüzlerin ünlüyle başlayan bir ek aldığında yumu- şaması gerektiği biçimindeki kuralımıza uymadan, yazıldığı gibi (yani Irağ'a diye değil, Irak'a diye) söylenmeye; Orhan Pamuk'tan söz edilirken soyadının "Pamuk'a, Pamuk'un" diye okunmaya başladığını yazmıştım. "'Irak'a gideceğim.' ile 'Irağa gideceğim.' tümcelerinde 'ırak' sözcüklerinde vur- gu ayrı hecededir. Iki heceli yer adlannda vurgunun ilk hece- de olduğu belli." diyerek önce beni doğrulamış Hasan Ali Koyuncu. Sonra da eklemiş: "Sizin 'Kuzey Irağ'a gidece- ğim.' diyeceğinizi düşünemiyorum." Neden acaba? Bunda düşünülemeyecek ne var? Eğer bu tümceyi yazmıyor da söylüyorsam tam da böyle söylerim. "Uzak" anlamındaki "ırak", kullanım alanı daralan bir söz- cük. "Benden ırak olsun da cehenneme direk olsun" gibi ye- rel ilenmelerin dışında çoğu zaman "ırak" değil, "uzak" de- meyi yeğliyoruz. Peki, "ırak" sözcüğünü birtümce içinde kullanmaya çalışıyorsak? Ülke adı olan "Irak" ile uzak anla- mındaki "ırak"ın vurgulan farklı olduğu için karıştınlamaya- cağını; dolayısıyla bundan dolayı endişelenmenin yersiz ol- duğunu, "Irak'a, Irak'ı" diye yazdığımız sözcükleri "Irağa, Irağı" diye söylememiz gerektiğini belirtmek için iki ömek tümce vermiştim. İlk tümceyi de beğenmemiş Koyuncu; ama ikincisi, "Çocuk topu ırağa attı." örnek tümcem için, "Sanınm dikkatinizden kaçmıştır ya da bir baskı yanlışı ol- muştur." demiş ve inanmak zor; ama şöyle bir öneride bu- lunmuş: "'Çocuk topu uzağa attı.' olmalıydı; çünkü top ırağa atılmaz. Irakla uzak her zaman birbirinin yerine kullanıla- maz." Çok hoş! Benim "uzak" sözcüğünü değil, "ırak" söz- cüğünü örneklendirmeye çalıştığımı unutmuş herhalde. • www.feyzahepcilingirler.com / [email protected] Yıldız Teknik Üniversitesi, Türk Dili Bölümü Çukursaray Binası Kat: 2, Barbaros Bulvarı-34349 Yıldız/lst. B U L M A C A önce aşağıda tanımlan verilen sözcük- leri bulmaya çalışın ve her bir harfi bir ya- tay çizgi üzerine gelecek biçimde yazın. Sonra çizgilerin altlanndaki sayılara göre bu harfleri bulmacadaki aynı sayılı karele- re aktarın. (Kara kareler iki sözcük arası- nı; bir satırın sonunda kara kare yoksa bu, sözcüğün alttaki satırın başına sarktı- ğını gösterir.) Bulmaca tamamlanınca, sorulan soru- ların karşılığı olan sözcüklerin ilk harfleri yukarıdan aşağıya doğru Salih Merca- noğlu'nun bir şiir kitabının adını oluştu- racak; bulmaca karelerindeyse, aynı şiir kitabından bir alıntı ortaya çıkacaktır. Tanımlar ve sözcükleriniz: A. Abbas Sayar'ın bir romanı. 41 60 50 2 29 20 54 22 B. "o koku bütün hüzünlerin ilkidir / ne ka- dar şairsem / o kadar gizlidir çocukluğum- da / cızlavet kokusu" dizelerinin de yer al- dığı, Şahbender Korkmaz'ın şiir kitabı. 49 12 17 26 51 C. Bilginlerimiz sağolsunlar / Bir vitamin buldular / Çalışınca azıcık; / / Ulusal- cılık!" (Cemal Süreya). 6 33 10 21 34 30 71 43 13 D. Müzikte "makam" anlamında kullanılan bir sözcük. 19 19 30 39 49 59 1 1K H C E B E 1 110 20 140 50 60 . 1c A 11 A A E 111 21 31 151 61 71 1J c N 1B H C 1 122 32 41 162 72 J __ 1A N A 11 M 2 12 23 33 42 52 63 73 A B G C N D H L 3 13 24 34 43 53 64 74 E C J C c L E M 4 14 25 35 44 54 175 H M K 1 E A 1E 5 15 136 45 55 65 76 F F 1E E H E F 6 16 26 146 56 66 77 C J B 1D E G E 7 17 27 37 47 167 1 M B G 0 E 1N 1 8 18 28 38 157 68 1 29 A 48 58 K 69 L 52 46 37 E." Evi" (Anna Kavan'ın bir yapıtı). 65 45 39 3 59 75 18 47 36 70 77 56 44 64 F."... Evi" (John Le Carre'ın bir romanı). 15 5 76 G. "Ercüment..." ("Senin öpüşlerin benim ağzım / Eğil su iç diyorum geyiğim / Bir ka- çak miço geliyor masmavi denizlerinden, / Bir yerlerinde sen uçan ellerimin / Yarım şi- şe rakının sözü mü olur") 68 66 57 23 27 H. Kirli ya da donuk san renk. 8 61 19 63 4 55 1.199O'lı yıllarda 2 sayı yayımlanmış olan Hazırlayan: İLKER MUMCUOĞLU bir şiir-sanat seçkisi. 38 35 62 40 28 J. "Everest My ..." (Sevim Burak'ın roman- oyun kitabı). 24 1 11 16 K. Deterjanlara belirli oranda katılan bir madde. 58 25 9 L. "Büyük kuvvetlerin itaat halinde görünü- şü ruha ne ağır bir... veriyor." (Ahmet Ha- şim). 53 69 73 M. Fas'ta sultanı devirmek isteyen kimseye verilen ad. 74 7 72 14 N. "Bir vicdan / Bana ... ediyor işte bitip gittiğimi." (Tevfik Fikret). 32 48 31 42 67 1049. sayının çözümü: A. YÜZÜMDEKI, B. ADEMİN, C. NALINUVR, D. LEYLİM, E. IRA- BİLİM, F. ŞENES, G. ALINDI, H. TÜRLERİN, I. ŞERİR, J. İRİS, K. İDRİS, L. REZERVE. Metin: "Kim ne derse desin, bir dilin en yalın, sü- zülmüş, an yaratımlan, verimleri şiirierde izlenir."