Katalog

eryüzü Kitaplığı CELALÛSTER celalustef@cumhuriyet.com.tr Pi askalya, Hıristiyanlığın kilise ftakviminde tetnel yortudur. Hz. tsa'nın, çarmıha gerilişi- nin üçüncü gününde dirilişi- ni kutlamak amacıyla düzenlenir. Gcrçi yortu gününün tarihi çeşitli kiliselere göre 22 Mart ile 25 Nisan değişebilir, ama aslolan Ukbahann gclişidir. Paskalya, tstanbul'un hcr geçen gün yoksullasan/yoksullaştınlan Hı- ristiyan gelenekleri içinde bclki de en "ren- kli"sidir. Örneğin, boyalı Paskalya yumur- talan, Hıristiyanlıkla hiçbir ilişkim olma- masına karşın, çocukluğıımdan beri hayati- mın ayrılmaz bir parçasıdır. Paskalya kutla- tnalan çerçevesinde ortaya çıkan halk göre- neklerinden biridir bu. Doğanın yeniden dirilişi bağlamında doğmuş putperest ba- har şenliklcrinin eski tören ve simgelerin- den kaynaklanan halk göreneklerinden bi- ri. Boyalı yumurtalar, Paskalya'nın simgesi olup çıkmtşttr. Bu boyalı yumurtalan, göz kamaşttncı bircr sanat nesnesine dönüştü- rerek dünyanın en değerli ve incelikli ar- mağanlarını yaratmak ise, Fabcrge'nin sa- _ı_ natsal ve tecimsel dehasının ürünüdür. Bir zamanlar Ovidius demiş ki: "tnanın, armağanlar insanları da baştan çıkanr, tan- nlan da..." Doğru söze ne denir ki! Kimi- lerine göre, sevgiyle verilmişse, armağanın küçüğü büyüğü olmaz; armağanın kendi- sinden çok, sevgidir insanın gönlünü hoş eden. Kimilcrinc göre de, armağanın kötü bir yanı da vardır; vereni üstün kılar, alanın özgürlüğünden bir şeyler götürür. Armağan vermenin zorluğıı ise, seçimindedir; sözgeli- mi, kannız 900 odalı bir sarayda yaşıyorsa, onun aklını nâşından alacak bir armağan seçmek hiç de kolay olmasa gerektir. İNANILMAZ ARMAĞAN Rus Çan III. Aleksandr'ın, 1885 yılında Çariçe Maria Fyodorovna'ya verdiği Pas- kalya armağanı, ilk ağızda çariçeyi düşkı- nklığına uğratmıştı belki de: yaklaşık 6.5 santim boyunda, mineli bir yumurta; evet, çok zarif bir parçaydı, ama yine de gele- neksel bir "Paskalya yumurtası"ydı işte. Kim bilir, belki de başlangıçta burun kıvır- mıştır Maria Fyodorovna. Oysa yumurta- nın içi şaşırtılarla doluydu. Açıldığında, yu- murtanın sansının altından olduğu görülü- yordu. Onun içinde altın samanlar üzerin- de çok hoş bir alun tavuk vardı. Onun içinde minicik bir elmas taç, onun içinde de nıini minnacık bir yakut takı. Çariçe ömründe böyle bir şey görmemişti. Tüm bir çarlık ailesi bu inandmaz armağan kar- şısında o kadar büyülenmişti ki, "Paskalya yumurtasrnm yaratıcısı kuyumcu Peter Carl ya da Karl Gustavoviç Faberge (1846- 1920) tüm tasanmlannda çarlık mührünü kullanma hakkını elde edccekti. III. Aleksandr, o günden sonra hemen her Paskalya'da çariçeyc yeni bir Faberge yumurtası armağan etti. III. Aleksandr öl- dükten sonra onun yerine geçen oğlu II. Nikolay da bu gclcneği sürdürdü. Her ba- har, eşi Aleksandra ile annesi Maria Fyo- SAYFA 6 Paskalyayumurtalanndan Faberge'nin yumurtalanna dorovna için Faber- ge'ye birer Paskalya yumurtası ısmarladı. 1885-1916 yıllanara- sında çarlık ailesi için elli "yumurta" yapıl- dığı, Faberge atölye- lcrinde çok zarif ve olağanüstü güzel par- çalar yaratıldığı bilini- yor. Ydlar içinde Faber- ge'nin yumurtalan gittikçe yetkinleşti; ünlü kuyumcu, müşterilerini daha da hoşnut et- mek için, her birinde hir temayı öne çıkan- yordu. Örneğin, Maria Fyodorovna'nın oğulları 1890'da bir Rus kruvazörüyle de- nize açıldıklannda, o bahar tasarlanan Pas- kalya yumurtasının içinde, geminin alun ve platinden yapılmış minik bir replikası yer alıyordu; gemi, akuamarin üzerinde yüzer biçimde tasarlanmıştı ve lombar delikleri elmastandı. Aslen Danimarkalı bir prenscs olan Maria Fyodorovna için Faberge atöl- yelerindc bir yılda hazırlanan Danimarka Saraylan Yumurtası'nda, çariçenin Dani- marka'da geçen gençliğinin saraylannın su- luboya minyatürleri görülüyordu. Ne var ki, bu mutlu armağan geleneği 1917'de so- na erecekti: Devrim kapıya dayandığında, II. Nikolay, "çarlık yumurtalan"nı düşûne- cek durumda değildi, can derdine düşmüş- tü. Ingiliz Faber & Faber yayınevinin eski yöneticisi ve Stradivari'nin Dehası kitabının yazarı Tony Faber'ın Random I louse'tan yayımlanan FabergesEggs(Faberge Yu- murtalan) adlı kita- bı, yalnızca Faber- ge'nin kuyumculuk ve tasarım harikaları üstüne bir inceleme değil, aynı zamanda bu "arzu nesnele- ri"nden yola çıkarak tarih ve toplum üstü- ne önemli şeyler söy- lüyor okura. Örneğin, bir Hu- guenot ailesinden gelen, Avrupa kent- lerinde öğrenim gö- ren Faberge'nin, yepyeni fantezi ürü- nü nesneler yaratır- ken, XV. Louis ve XVI. Louis'nin saray kuyumculannın tasa- nmlanndan esinlen- diğini anlatırken, hem Fransız hem de Rus hanedanlannın kanlı sonlanna yaklaşırken saraylannı gö- rülmemiş bir zenginliğe boğduklannı göz- lemliyor Faber. Romanovlar değerli ve yan değerli taşlar- la bezeli Faberge ürünlerini hayran hayran seyrederlerken, Rus halkı görülmemiş bir yoksulluk içinde yaşıyordu. Böylesi bir or- tamda, geçimini köylülerin bağışlanyla sür- düren Grigori Yefimoviç Rasputin, hasta- lan iyileştiren ve gelecekten haber veren bir "starets" (crmiş) olarak ün salmıştı. Rasputin, tam da 1905 Devrimi sırasında çarük ailesiyle tanışmıştı. 1908'de Çar II. Nikolay ve Çariçe Aleksandra taranndan, hemofili hastası olan oğullannın kanama nöbetlerinden birinde saraya davet edilen Rasputin, bir olasılıkla hipnoz gücüyle ço- cuğun acılannı hafifletmeyi başarmış, böy- lece çariçenin sırdaşı olan Rasputin'in çar ailesi vc dcvlet işleri üzerinde on yıl süre- cek nüfuzu başlamıştı. Faber, kitabında, Rusya sarayındaki Ras- putin dönemini, Rasputin'in yükselişi ve öldürülüşünü, yönetimi ele geçiren Alek- sandra'nın otokratik rejimi daha da scrtlcş- tirmesini, birkaç hafta sonra da çarlığın devrim karşısında ycnik düşmesini olanca canlılığıyla anlatıyor. Faber'tn anlattıklann- dan, öldürülmeden önce Sibirya'da ev hap- sinde tutulan çar ailesi üyelerinin, köylüle- rin "armağan ettikleri" Paskalya yumurta- lannı kendi elleriyle boyayıp süslediklerini öğreniyoruz. ALIŞILMIŞIN DIŞINDA Kuşkusuz, Fabcr'ın kitabının başkişisi, Faberge'nin kendisi. Bir Fransız Huguenot ailesinden gelen Faberge'nin babası, 1840'larda Petersburg'da tanınmış bir ku- yumcuymuş. Peter Carl 187O'te aile işini devralmış ve çok geçmeden ünü yurtdışına taşmış. Oğullannın, başta Isveçli François Berbaum olmak üzere ortaklannın, Micha- el Perchin gibi yetenekli ustalannm katkı- Faberın kitabının ba$klşlsl. Fabergâ Fransız Huguenot ailesinden gellyor. lanyla, altın ve gümüş gibi mctallerden, malakit, yeşim vc lapis lazuli değerli ve yan değerli taşlardan nesneler yapmakta usta- laşmış yctkin bir tasanmcı olarak ünü tüm dünyaya yayılmış Faberge'nin. Kısa sürede Moskova, Kiev vc Ixindra'da Faberge'nin denetiminde bağunsız atölyeler açılmış. Alışılmış mücevher biçimlcrinden farklı çiçekler, hayvan ve insan biblolan, gerdan- lıklar, yüzüklcr, saatler, özellikle de impa- ratorlar için yapılan ve Rusya'da olduğu kadar öbür Avrupa ve Asya saraylannda da çok tutulan "Paskalya yumurtalarTyla tanınan Faberge, belli ki, parlak bir işada- mıymıs aynı zamanda. 1910 yılına gclindi- ğinde, atölyelerinde 1500'dcn fazla zanaat- kâr çalışıyor, şirket bugünün parasıyla yıl- da 175 milyon dolar kâr sağlıyormuş. Fa- ber'ın anlattıklan doğruysa, Faberge her sabah saat 10'da atölyesini dolaşır, tamam- lanmak üzere olan bir nesneyi uzun uzun inceler, beğenmezse parçalayıp unufak eder, zanaatkâra dönüp, "Daha iyisini ya- pabilirsin, baştan başla ve doğnı dürüst yap!" dermiş. Hiç kuşku yok ki, en çok rncrak cdilcn konulardan biri de, 1917 Devrimi'nden sonra nelcr olup bittiği. Faberge, "yumur- talar"m bir bölümünü çok önceden yurtdı- şına çıkarmış; ama saraydaki düzinelercc "çarlık yumurtası"na cl koyan komünistler, bunlan 1920'lcrde sıcak para elde edebil- mek için yurtdışındaki alıcılara satmışlar. Nitekim, Faber'ın kitabının en ilginç yanla- nndan biri de, Şanghay'daki bit pazarlann- dan zenginlerin özcl koleksiyonlanna ka- dar, bu şahcscrlcrin izini sürmesi. "Faberge yumurtalan"nın yazgısı çok il- ginç bir yol izlemiş. " Yumurtalar"ın yakın geçmişteki en önemli koleksiyoncusu, "Forbes" dergisinin sahibi, ABD'li işadamı Malcolm Forbes. Forbes, 1965-85 arasında dokuz Faberge satın alarak "Yumurta- lar"ın yeniden dünyanın en değerli nesne- leri olmasını sağlamış. Birçoklan Forbes'un ölümünden (1990) sonra bu "arzu nesnele- ri"nin değerinin düşcceğini sanırken, 1994'te "Kış Yumurtası" 5.6 milyon dolara satılmış; sekiz yıl sonra da Katar Emiri ta- raündan 9.6 milyon dolara satın alınmış. 2004'tc ise, Forbes ailesi koleksiyondaki dokuz "Yumurta"nın satışa sunulması için Sotheby's müzayede eviylc anlaşmış. An- cak Rus petrol zengini Viktor Vekselberg, müzayedcden önce Sotheby's ile anlaşarak Forbes Koleksiyonu'ndaki dokuz "Faber- ge Yumurtasrnı toplam 90 milyon dolara satın alıvermiş. Anlaşılan, ilk kez Rus çarlan taranndan sipariş edilen, Devrim sonrasında dünya- nın dört bir yanına dağılan "Yumurtalar", şimdi petrol krallan eliyle Rusya'ya geri dönüyor. Evet, başlangıçta Büyük Perhiz sırasında yenilmcsi yasak olan yumurta, daha sonra yaşamın vc dirilişin simgesi olarak büyük önem kazanmıştı. "Faberge Yumurtalan" ise "zenginliğin simgesi" ya da "iktidar simgesi" olmayı sürdürüyor. • C U M H U R İ Y E T K İ T A P SAYI 1050