Katalog

Mümtaz Arıkan ‘Dinozor Kitabı’ ile okurları milyonlarca yıl öncesine götürüyor Dinozorları nasıl bilirdiniz? Paleontolog değilseniz veya genel kültüre, tarih öncesine özel ilgili değilseniz dinozorlar hakkında temel bilgilerinizi herhalde iyi kötü en çok popüler kültürde son 1015 yıldır edindikleri yere borçlusunuz. Daha temel bilgilere ulaşmak ve bu bilgilere öyle hiç de sıkılmadan sahip olmak için usta çizer Mümtaz Arıkan’ın Dinozor Kitabı‘nı okumanızda fayda var. Arıkan, okurları renkli, yetkin çizimleri eşliğinde yalın bir bilgi bombardımanına tutuyor. Usta çizer Mümtaz Arıkan ile Dinozor Kitabı‘nı konuştuk. Ë Gamze AKDEMİR enelde dinozor kitabı denilince çocuk kitabı diye düşünülüyor. O nedenle ilk anda ben de öyle düşünmedim desem yalan olur... Evet nedense böyle bu (gülerek). Popüler kültürün etkisi olsa gerek. Fakat benim zaten dinozorlara eskiden beri merakım vardı. Ama hayır bu bir çocuk kitabı değil, 7’den 77’ye herkese hitap etmesini istedim ve öyle hazırladım. Kaç yıllık bir çalışma? Çalışma üç yıl sürdü. Dinozor dokümanlarını biriktirmem 30 yıl sürdü. Zaten yıllardır birçok konuda arşiv oluşturuyorum malum. Benim, Cumhuriyet gazetesinde yayımlanan “Tarihte Bugün” de biliyorsunuz 26 yıldır sürüyor. Zor bir iş olacağını biliyordum ama tabii paleontolog olmadığınız zaman daha da zorlanıyorsunuz. Aslında önce kitabı kendi bildiğim gibi bitirdim sonra Paris’te doktora yapmış bir paleontolog olan Dr. Nuran Filoreau’dan değerlendirmelerini rica ettim. Dr. Filoreau, inceledi ve düzeltilebilecek yerler konusunda beni uyardı, tavsiyelerde bulundu. “SIFIRDAN BAŞLAMAK İSTEDİM” Kitabınız sadece dinozorları anlatmıyor, yerkürenin tarihini de okuyoruz… Büyük Patlama’dan başlayarak… Sıfırdan başlamak istedim çünkü. Büyük Patlama teorisini de yazarak yani ilk evren nasıl meydana geldi, sonra galaksilerin oluşumu, Samanyolu’nun oluşumu, içerisinde Güneş ve Güneş sisteminin oluşumu ve yeryüzünün yavaş yavaş şekillenişi, suların kaplaması gibi konuları da anlattım ve dinozorlardan önceki hayattan da bahsederek dinozorların oluşumuna ışık tutan bilgileri vermek istedim. Yani ilk olarak dinozorlara ev sahipliği yapan yerkürenin oluşum tarihi, yaşamın ortaya çıkış ve dinozorlardan önceki çeşitlenişinden de söz ederek tarihsel jeoloji konularına yer veriyorum. İkinci olarak dinozor keşfinin paleontolojik tarihi ve dinozorlara dair önceki ve bugünkü bilgilerimizden varılan sonuçların karşılaştırması söz konusu. Kaç dinozor türü yer alıyor kitapta? 150 tür. Canlılar evriminde dinozorların yeri çok önemli. 228 milyon yıl öncesinde 160 milyon yıl yeryüzüne egemen olmuşlar. İnsanların yeryüzünde varoluşu ise birkaç milyon yıl kadar eski. Dinozorlar 65 milyon yıl önce bir feSAYFA 4 G laket sonucu yol olana değin, binlerce türüyle, dünyayı bir sürüngenler gezegenine çevirmiş. Memeliler fare kadarken, dinozorlar dev boyutlara erişmiş. İlk canlıların 3.5 milyar yıl önce denizde ortaya çıktığı düşünülürse evrimde akıl almaz bir gelişme ya da sıçrama mı demeli? Tabii doğa müthiş, duraksız bir süreç… İlk yaşam denizde başladı. Kayalardaki karbon moleküllerinden organik kökenli ilk tek hücreli yaratıklar oluştu. 2 milyar yıl boyunca değişerek, kemiksiz ve kabuksuz çok hücreli canlılara dönüştü. Poliplere, kurtçuklara, denizanalarına benzeyen, ağzı, midesi ve basit sinir sistemleri olan bu hayvanlara koşut olarak yosunsu bitkiler de gelişmeye başladı. Bu canlıların ortaya çıkışı jeolojide, yerkabuğunun oluşumundan günümüze değin geçen zamanın sekizde yedisini kapsayan ve “Prekambriyen” denilen zamanda oldu. Dinozorlar çağı ise Mezozoyik Zaman olarak adlandırılıyor… Evet, Mezozoyik Zaman da üçe ayrılıyor; Triyas, Jura ve Kretase. Bu üç dönemde dinozorlar hüküm sürüyorlar. Trias dönemi başladıktan kısa süre sonra dinozorlar ortaya çıkıyor hemen başında değil. Kretase’nin sonunda da işte o meteor felaketi oluşuyor. Yeri de bulundu; Meksika açıklarında suyun altında dev bir kraterdir. Fakat dinozorları tek başına o meteor çarpması mı yok etti yoksa bu yok oluşa, o sıralarda patlayan dev volkanlar da yardımcı mı oldu hâlâ tam kesinleştirilememektedir. Kaç tür dinozor biliniyor günümüzde? Şu anda 2 bin civarında ve yeni keşiflerle sayıları giderek artıyor. Dünya halkları gibiler, ırk ırk yeryüzünde dağılmışlar.. Çok doğru… En çok hangi ülkelerde izlerine rastlandı? Çin’de çok fazla bulundu, hâlâ da bulunuyor. Güney Amerika’da, Kuzey Amerika’da çok var. Afrika’da var. Avustralya’da bile var. Türkiye’de yok… Türkiye’de bulunmayışın nedeni, Mezozoyik dönemde Türkiye’nin denizin altında olması. Sığ bir denizmiş Tetis denizi diye. O nedenle Türkiye’de bulunmadı ama bu imkânsız değil. Adalar’da olabilir, su altı sürüngenleri olabilir ki onlara dinozor denmiyor fakat onlar da akrabaları tabii. Kuşların da dinozorların uzantısı olduğunu okuyoruz... Kuşlar çok önemli. Fakat 20’inci yüzyılın son çeyreğine kadar kuşlar, dinozorlarla akraba diye kabul edilmiyordu. Nedeni boyutları mı? Değil, çünkü dinozorların da çok büyük boyutlarda olanların yanı sıra mikro raptor denilen 2030 cm’lik olanları da var. Onlara da mı dinozor deniliyor? Tabii onlar da dinozordur. Kuşlar, ilk defa “Arkeopteriks” denilen fosil bulunuyor Almanya’da. Bavyera’daki, Solenhofen kireçtaşı oluşumunda bulunuyor. 4050 cm büyüklüğünde bir fosil. Fakat tüyleri var, kanatları var. Görünümü sürüngeni andırıyor ve iki ayaklı küçük dinozorlarla pek çok ortak anatomik özelliğe sahip. Dolayısıyla ona “ilk kuş” gözüyle bakılıyor. Ve günümüzde bilim insanlarınca “Arkeopteriks” dinozor kabul ediliyor. Dinozorlar 19. yüzyılın ilk çeyreğine değin bilimsel anlamda kesinlik kazanmıyor… Evet ama oysa milattan sonra 300 yıllarına ait bir kayıt var, kitaba da koy dum. Bir Çinli yazar bu hayvanlardan bahsetmiş. Çünkü Çin’de tesadüfen çok büyük kemikler bulunmuş. Önce bu dev kemiklilere bir anlam verememişler ama sonra ejderha olduğu kanısına varmışlar. Bunlar yazılmış, bu kayıt bugüne kadar geliyor. En eski kayıt bu. “EJDERHALAR DOĞU’NUN BEKÇİSİ, GÜNEŞ’İN SORUMLUSUDUR” Efsanelerin de vazgeçilmezleri... Ejderhalar en bilenen figürler olarak karşımıza çıkıyor. Zooloji ile folklor arasındaki belirsiz puslu ortamda boy gösteriyorlar ejderhalar. Gerçekte yaşayıp yaşamadıklarını kimse bilmese de, asıl şaşırtıcı olan tüm kültürlerde dinozorları anımsatan özellikleriyle ejderhalara rastlanmasıdır. İnançlara, mitolojilere girmiş. Yine en eskisi Çin’de. Üç bin yıllık bir geçmişi vardır ve imparatorun sembolüdür. Enerji ve bereketi temsil eder. Çin astrolojisindeki beşinci yaratıktır. Doğu’nun bekçisi, Güneş’in sorumlusudur, ayrıca yağmur yağdırabildiğine de inanılırmış. Dinozorların keşfini ilk başlatan da bir kadın oluyor. İlginç bir öyküsü var.. Tabii, 1822’de Mary Mantall adlı İngiliz kadın yolda ilginç bir taş bulur ve eşine gösterir. Eşi tıp doktoru Gideon Mantell’dir. Gideon Mantell taş üzerine yapışık duran 5.5 santimlik büyük fosil dişi 23 yıl boyunca inceliyor ve dev bir sürüngene ait olduğunu belirliyor. Adını da “İguana dişli” anlamına gelen “Iguanodon” koyuyor. “Dinozor” adlandırmasını ilk kez 1841’de ünlü İngiliz zooloji ve pelaontoloji bilgini Richard Owen, “Dinosauria” olarak kullanmış. “Dinosauria” Yunan kökenli sözcüklerden oluşuyor; “Deinos” (korkunç) ve “Sauros”tan (kertenkele)... Bilim tarihinde ilk ad verilen dinozor ise “Megalosaurus.” Bu adı, bulduğu büyük bir çene kemiği ve sivri dişleri inceleyerek dev bir sürüngene ait olduğunu keşfeden İngiliz bilim adamı William Bucland vermiş. Dinozorların sınıflandırma çalışmaları da zorlu bir uğraş, nasıl başlamış? Harry Govier Seeley adlı İngiliz paleontolog başlatıyor ve kuş kalça kemikliler (Ornithischian) ve kertenkele kalça kemikliler (Saurischian) diye iki tipe ayırıyor türleri. Zamanımıza kadar da bu sınıflandırma geliyor. Tabi arada yanlışlık filan olduğu da anlaşılıyor çünkü eksik bilgiden ötürü kuşların kuş kalça kemikli dinozorlardan geldiğini zannediyor. Oysa sonradan anlaşılıyor ki kuşlar kertenkele kalça kemikli¥ lerden geliyor. Ama buna rağmen Mümtaz Arıkan Cumhuriyet Gazetesi’nde ‘Tarihti Bugün’ü 26 yıldır sürdürüyor. CUMHURİYET KİTAP SAYI 1038