Katalog

Deprem erken uyansı, yere yakır Deprem öncesi işaret sayılabilecek bazı fıziksel olayların uzaydan gözlenebildiği açıklandı. Yurdanur Tulunay* Y ere Yakın Uzay, Yer Gezegenıyle Güneş arasındaki ortamın adıdır. (1) Bu ortamda, havauzay araçlan bannmakta, uzaktan üetişim dalgalan yayümakta, ortamdaki değişiklikler bu üetişimin niteligini ve nıceligini etküemekte, yaşamın var olabümesi için gereken tüm koşullar oluşmaktadır. Son yülarda Yere Yakın Uzay'ı tanımlayan bu örneklere bir yenisi daha eklendi. Şöyle ki, Yere Yakın Uzayın deprem habercisi olarak da kullanüabüecegine ilişkin kuvvetli göstergeler görülmege başlandı. Günümüzde, depremin yeri ve oluş zamanı kesin olarak önceden kestirüememektedir. Ancak, uluslararası büim çevrelerinde, deprem öncesi, deprem sırası ve sonrası göstergelerinin araştırmalan sürmektedir. Örnegin, 17Agustos 1999 depremi haftasında, radyo dalgalanna üişkin büimsel ve uygulama konulannın tartışüdıgı, dört yüda bir yapüan geleneksel uluslararası, UBSI toplantısında içinde Türkiye'ye üişkin deprem verüerinin de anüdıgı araştırma sonuçlan sunuldu. URSI toplantısında sunulan araştırma sonuçlanrun bir bölümü şöyle sıralanabüir [2]: (i) 1964 Alaska depremınde, sarsıntının oluşturdugu basınç dalgalan 3130 küometre uzaklıktabüe çok duyarlı basınç ölçerlerı (mikrobarograf) üe algüanrnışlardır. (U) Bir davul derisinin hareketıyle oluşan hava dalgalanması gibi, 1994 Kaliforniya depremınde, yer yüzü yukanya dogru yaklaşık 40 santımetrelik hareketler yaparak atmosfer dalgalan oluşturmuştur. Bu dalgalar 10002200 kilometrelik hızlarla ilerleyerek iyonosferde dalgalar oluşturmuştur. Bu dalgalar yön ve yer bulma uydu takımlan (GPS) tarafından algılanrnışlardır. (Ul)Depremden önce ve deprem sırasında, depremin odak noktasına yakın kayalardaki sıkışmalar, sürtünmeler sonucunda oluşan elektrik boşalmalan, akustik dalgalar, gravite ya da basınç dalgalan, gözlenmişlerdir. (tv) Bir depremde açıga çıkan enerji 10131020 Joule kadardır. Deprem öncesi işaretlerm enerjisi, yaklaşık olarak 1061010 Joule'dir. Depremde açıga çıkan bu enerji Yere Yakın Uzay ortamında 100 ile 400 kilometre yüksekükler arasındaki ortamda lOüe lOOKelvinliksıcaklık degişmeleri oluşturabılır. Sıcaklık değişmeleri sonucunda oluşabilecek basınç dalgalan da ortamın elektrik ve manyetik alanlannda degişiklikler yaratabilir. Örnegin, bir depremden bir kaç saat önce 85 ile 110 kilometre yükseklikleri arasında oluştugu düşünülen ses alu basınç dalgalan, uyanlmış atomik Oksıjen'in yaydıgı yeşil ışıgın kuvvetini artirmaktadır. (v) Tektonik bir katmanın biçim degiştirmesinde, Yer'den Yere Yakın Uzay'a dogru yayüan çeşitli gazlar, "aerosol" denen küçük tanecıkler, Radon gazı gibi radyoaktif gazlar, metal iyonlan ortaya çıkmaktadır. Örnegin, küçük tanecıkler atmosfenn, iyonosferin elektromanyeuk parametrelerini, ortamın elektriksel üetkenligini, bulutlann elektrik alanlannı degiştirebüır. Depremden bir üa gün önce gozlenebüen gök aydınlanmalarının kaynagı bu de es Turkey, 17.08.1999, M»7,8 registration Taiwan, 20.09.1999, M=7.7 Callfornla, 100.1999, M=7.1 gişmeler olabilir. (vi) Deprem bölgesi, bir anlamda, bir elektromanyetik (EM) dalga kaynagı olmaktadır. Bu dalgalann, 100 kilometrelik yüksekliklerin ötesinde yutulmasıyla oluşabilen basınç dalgalanyla, dönüşümlü olarak, ortamdaki elektrik ve manyetik alan vektörlerinde 'mikropulsation' adı verilen, sesinkinden çok daha küçük frekans değişmeleri olmaktadır. Bu dalgalann peryodu 1 ilelOOsaniyearasındadır. Enerjileriyse depremde açıga çıkan enerjinin on binde birleri kadardır. (vli) Afganıstan, Iran ve Turkiye'de 1999 yılından önce olan depremlerin yaratuğı saniyede 3500 titreşimlik (Hz) çok düşük frekanslı (VLF) işaretler (gürültü patlamalan) algüanmışur. (vlll) 1999'dan önceki dört yıl içinde, Tayvan'da olan depremlerle ilgili olarak yapüan araşurmalara göre, %82 dogrulukla, olası bir depremin, bir ile beş gün önceden kestirilebilecegi bildirilmiştir. Bu çalışmalar, iyonosferin temel özelliklerindeki olağan dışı degişimler gözlenerek yapılmıştır. lyonosferdeki elektron yogunluguna bağlı olarak, ortam, doğal bir frekans ile sahnmaktadır. Bu frekans foF2 olarak bilinir. Yerden yaklaşık 250 kilometre yükseklikteki foF2 verilerıyle yapüan Tayvan depremleri araşürmalan, 1999 sonbahannda olan layvan depreminin kestirilmesinde işe yaradı mı bilmiyoruz, ancak, bu Tayvan verileri, foF2'deki olagan dışı degişimlerin incelenmesinin önemli oldugunu açıkça göstermektedir. (lx) 2001 yüında, CNES, Fransa, tarafrndan adı DEMETER (Detection of Electromagnetic Emissıon Transmitted from Earthquake Regıon) olan bir uydu 800 küometre yükseklige yerleştirilmek üzere nrlaülacaktır [3], Bu çok küçük uydu, ana görevi geregi sismik etkinlige bagb olarak oluşan iyonosfer degişmelerirü inceleyecektir. (x) 17 üe 23 Mayıs 2000 günleri arasında, Antalya'da, "International Symposium on Equatoiral Anomaly" GSEA10) adü ve dört yüda bir yapüan, iyonosfere yönelik, uluslararası bir toplantı vardı. Toplantıya, ABD, Rusya, Avrupa'nın çeşitli ülkeleri, Afrika, Hindistan ve Japonya'dan bilim insanları katüdı. Turkiye'de Yere Yakın Uzay'a ilişkın araştırma yapan bilim insanı ve ügüi uluslararası toplantı sayısı çok azdır. Bu nedenle, bu önemli toplantıyı Turkiye'de düzerüeyen üç büım insanından biri olan, ABD'de yaşayan Dr. Erhan Kudeki'yi özellikle anmak gerekır. Bu toplantıda, Türkiye'yi de ügilendürmesi gereken iyonosfer konulannda en güncel araştırma sonuçlan sunuldu, tarüşüdı, önerüer yapüdı, üişkiler kuruldu. Bunlara ek olarak, Rusya'nın en büyük araştırma kurumu olan IZMIRAN'lı araştırmacüar Internet aracüıgıyla aldüdan GPS işaretlerinden yararlanarak Türkiye es Turkey, 11.11.1999 M=5.7 700/18