Katalog

Emily Dickinson'ın şiirine bir değini Aklın çemberine sığmayan yürek Emllv Dlcklnıon MüZMl'nda ysr »lan "Tns Honrntaad andTM EvenjrMns" adlı clıim. 1 AzizeÖZGÜVEN "Daraaktır kalbin sahilleri/Kabı- na sığmaz o deniz gibi/Durak bil- mez güçlü gümbürtüsü/ Uzayıp gi- der masmavisi/ Bölene dek hrtma ortasmdan/ Anlar kendisi de o za- man/ Yetmez ona bu alan/ Sarsda- rak öğrenir Kalp/ Dinginlik bir Du- var/El değmemiş bir Duvaknr/Bir Fiskedc devrilir/Bir Soru- onu eri- tir." (928 no.lu şiir) I w ^ ütbesi: Yaknayak-Emily m 9 Dickinson'ın Şiirlerin- ğ \ den Seçmeler (1) adJı JL. m. eseri büyük bir cesaret, sabır ve emckle dilimize kazandır- mış olan Ayşe Lahur Kırtunç kita- bına şairi tanıtan kapsamlı bir giriş bölümüyle başlıyor. Kırtunç kita- bına başlık olarak "Rütbesi: Yalın- ayak"ı seçmesinin-bu deyimin şairin bir mektubunda rütbeye ihtiyacı olmadığı- nı, yalınayak oluşun ona yettiğini söyîe- mcsinden kaynaklandığını belirtiyor: "Rütbeler gürültücü dünyanın onurlan- dırma sistemi; oysa yalınayak şair zarif bir sadelikle reddediyor bu sistemin içi- ne girmeyi. Şiiri de dil olarak yalın, kısa ve şaşırtıcı ve imgelem olarak olağanüs- tü zengin" (Kırtunç, s. 2). "Gerçek bir isyancı olan şair toplumda sorgulama- dan kabullenilen, fark edilmeden uyu- lan toplumsal cinsiyet rollerine, özellik- le kadınlann mahkûm edildiği boğucu yaşamlara başkaldırır. Bir erkeğin karısı olmak Dickinson'a göre pek de değerli bir rütbe değildir" (Kırtunç, s.ll). SÖYLEMEYEN ŞAİR Amerikan edebiyatmın en özgün sesi Emily Dickinson, 53 yıllık yaşamı bo- yunca (1830-1886) Boston, Washing- ton ve Philadelphia gibi birkaç kente yaptığı kısa geziler dışında Amherst'de- ki evinden hiç çıkmaz. Ailesi kentin ileri gelenlerindendir. Büyükbabası Amherst Koleji'ni kurmuştur. Babası ve erkek kardeşi bu saygtn okulun idaresinde gö- rev almıştır. lncelmiş bir duyarlık ve S AY FA 10 AyşeKırtunçun Rütbesi: Yalınayak-EmilyDickinson'ınşiirlerin- denSeçme/er başlıklıeserindeDickinsonın üçyüzeyakınşiirini cesur bir girişimle dilimize konuk etmesi övgüye layık bir çaba. Ayrıca kitapta şiirlerin aynı sayfada Ingilizce orijinalleri ile birlik- teyeraldığınıda belirtmekgerek. Kırtunçun çabası, okurun Dic- kinson'la daha da yakınlaşmasını sağlıyor. duygu yoğunluğuna sahip bu münzevi şair sadece içsel sesine, kendi bilincine kulak vererek tek- diize yaşamını derin anlamlarla j yüklü dizelere dökmeyi başarrnış ,w ama ancak eserleri ölümünden *V sonra yayınlanınca ünlü olabilmiş- " tir. Oysa onun en üretken olduğu yıllar 1858-1865 arasıdır. Emily Dickinson alışılmışın dı- şında bir biçeme sahip, söylemek- tense söylememeyi yeğ tutan, boş- luklan anlamlandırmayı okuruna bırakan bir şairdir. Metni gereksiz tüm imlerden arındırarak okuruyla arasında estetik bir mesafe oluşturur. Yoğun imge-düşünce selini adeta bir barajda biriktirdikten sonra tek sözcük- ten ibaret vurucu okuyla ansızın okuru- nu avlayıp derin düşüncelere salan gi- zemli bir ozandır. Bu yüzden şürinin farklı okumalara ve çoğul anlamlara açık olması çok doğaldır. Onun çiğ damlaları gibi damıtılmış sözleri "Öz"ün anlatımı için gereklidir ama bu "Öz" kiiçük dozlarla verilmelidir. Aşa- ğıdaki şiir de buna işaret eder: "Anlat Hakikati ama dolaylı anlat/ Sözü Döndürmededir başarı/ Haki- kat'in olağanüstü şaşırtması/ Uyuşturur mecalsiz keyiimizi/ Şimşeğin çocuklara usul usul/ lncelikle anlatıldığı gibi/ Ha- kikat ışığı azar azar parlamah/ Yoksa körederbakanı." (1129) Emily Dickinson'ın yaşamı ve şiirle- rinde dini öğeler önemli bir yer tutar. Henüz çok gençken ailesinin sıkı sıkıya bağlı olduğu Püriten-Kal\dnist gelene- ğin temel taşı olan Amherst Congrega- tional Kilisesinden soğumuş ve uzaklaş- mış ama yine de Kalvinizmin ürkütücü ve katı soğukluğunu ruhunda hissetmiş- tir. 1207 ve 696 No.lu şiirlerinde kilise ve dinin baskısına açıkça isyan eder. Dr. J.G. Hol- land'a yazdı- ğı bir mek- tupta o giin- kü ayininde rahibin ver- diği vaazdan yakınmakta, ölüm ve kı- yamet günü temalarıyla dolu konuş- manın ken- disini ne denli korkut- tuğunu an- latmaktadır. 690 No.lu şiirinde zafe- ri insanoğ- lundan esir- geyen Tan- n'ya sitem etmektedir. Tanrı bazen kıskanç olarak (1719), bazen bulunamayan bir güç ola- rak (1551), bazen de aşk olarak (809) gösterilmiştir. Doğayı hem bir güzellik kaynağı, hem de belirlenmiş bir kaderin göstergesi olarak görmesi de Kalvinizm etkisiyle- dir. Emily Dickinson'm pek çok şiirinde doğa saptırılamaz bir örüntü, muhteşem fakat kaderin saptadığı bir kurgudur. Doğa Emily Dickinson'da sarhoşluk ve göğe yükselme duyguları yaratmakta, onu coşturmaktadır. Ancak, Emily Dickinson her alanda gösterdiği duygu dalgalanmalarım do- ğaya karşı hissettiklerinde de göster- mekte, 258 No.lu şiirinde olduğu gibi kış akşamlarının garip ışığmı kilisede yaşadığı baskı ve korku havasına ben- zetmektedir. Doğa Dickinson için en güçlü öğretmen, en besleyen kaynaktır. Kullandığı pek çok eğretilemeyi doğa- dan alır ve doğadaki kusursuzluğa hem şaşar, hem de hayran kalır. Doğanın ürettiği zenginlikler yanında insanoğlu- nun yapıtları pek zavallı kalır" (Kırtunç, s. 12). "Biz geçer gideriz, Doğa hep var- dır/ Konuşup dururuz becerilerini/ Tek hece harcamadan o arada/ Yaratır ve birleştirir Doğa" [811]. Emily Dickinson aşkı her yönüyle, ama özellikle kadın ve erkek arasındaki iktidar savaşı olarak olağanüstü güçlü anlatabilmiş bir şair- dir. O kırılgan, dönüş- türen, zevk ve acı ve- ren olguyu kadın gö- zünden anlatan en çarpıcı şiirleri yazan kadın gerçek yaşa- mında nasıl aşklar ya- şamıştır? Bu konuda 1980de yayımlanan tüm şilrierinln yer aldığı Ilk baskı (üstte). Emily Dic- kinson'ın el yazısi: "Wlld Nlgnts - Wild Nlgntsr kesin kanıtlar olmamakla birlikte şiirle- ri, mektupları ve çevresindekilerin an- lattıkları incelenecek olursa Rahip Charles Wadsworth'e duyduğu aşk en güçlülerinden biridir. Wadsworth evli- dir ve üstelik rahiptir; yani eHndeki ikti- dar kozları güçlüdür. Wadsworth'un 1862'de Kaliforniya'ya taşınması Emily'i çok üzer. Aynı yıl 366 şiir yaz- masını, bu inanılmaz yaratıcılık ve duy- gusalhk fırtmasını çok sevdiği Wads- worth'den ayrı düşmesine yorar. O dö- nem şiirleri sitem, sorgulama, yakınma, hesap sorma ve hatta küçümseme gibi yoğun duygularla yüklüdür. Aşkı şairin efsaneleşmesine katkıda bulunmuştur (Kırtunç, s. 7-8). Aşk- çok yücesin sen/ Tırmanamam sana/ Ama iki kişi olsak/ Kimbilir-bel- ki-biz/ Sırayla-Chimborazo'nun*- zirve- sinde/ Sonunda- o soylu mertebede/ Yer alırdık senin yanında/Aşk çok de- rinsin sen/ Geçemem seni/ Ama olsak iki kişi/ Tek olmak yerine/Sandal ve Yat- saltanath bir Yaz/ Kimbilir-ulaşır- dık belki de güneşe?/ Aşk- peçelisin sen/ Pek azı- görür yüzünü/ Gülümser- ve değişir- çocuklaşır- ve ölür/ Sensiz- mutluluk -garip olur/ Tanrı bir ad daha vermiş/ Sana sonsuz yaşam demiş" [453]. AŞKINCI FELSEFENİN ETKİSİ Emily Dickinson romantizm akımıyla bütünleşen bir şairdir. Ingiliz Roman- tiklerini okuduğunu mektuplarından öğreniyor, bu şairler içinde William Blake'ten etkilendiğini de kullandığı ba- zı Blake'e özgü deyimlerden anhyoruz (2). Onun dilbilgisi kurallarına asla uy- mayışı, grameri anlama kurban etmesi "Öz"e varmayı tasarlamasındandır. Ona göre dil düşünceye giydirilen elbi- sedir. Dille şaşırtıcı düşünce örüntüle- ri kurmak, yepyeni, dile getirilmemiş anlamları kurcalamaktır amacı. Kendi hayal gücünde yarattığı girift ve tutku dolu dünyayı çağının Aşkıncı felsefesi de etkilemiştir. Amerikan düşüncesi bu dönemde, Püritenliğin, insanı doğuştan günahkâr sayması gibi birey vicdanını örseleyen, dogmatik varsayımlarmı geri- de bırakarak aşkıncı (transcendental) felsefenin bireyi ön plana çıkaran, ona güven aşılayan, onun ruhunu besleyen ve bu ruhun coşku dolu derinliğine ulaşmayı hedef alan görüşlerinin etkin- lik kazandığı bir aşamaya ulaşmıştı. tn- san ruhunu kuşku ve endişeden uzak- laştıran bu felsefi bakışın Emily Dickin- son'ın şiirine nasıl yansıdığına bakalım: [657] I dwell in Possibility— Olasıhklarda yaşıyorum— A fairer House than Prose— C U M H U R İ Y E T K İ T A P S A Y I 1 0 4 3