Katalog

Y eryüzü Kitaplığı ir süre önce Aras Yayıncı- lık'tan çıkan Ermeni Gümüş | Ustalan adlı kitap, ülkemiz- de nerdeyse Ermeni ustalar- • la özdeşleşmiş gümüş işçiliği üstüne benzersİ2 bir kaynak oluşturuyor. i Bu dcğerli incelemeyi gerçekleştiren : Osep Tokat bir sanat tarihçisi değil, ama gümüşe duyduğu derin sevgi onu Ermenilerin bu alanda çok eskilere uzanan ustalığını, başka bir deyişle Erme- ni gümüş işçiliğinin derin mirasını incele- meye yöneltmiş. Tokat, Kiğı ilçesinin Cermag (Zer- mek/Zermak) köyünde doğan, 1986'da Los Angeles'a yerleşen Osep Tokat, gü- müş işçiliği üstüne çalışmaya başladığın- da, aklına öncelikle bu konuda çok özel bir yeri olan Van kenti gelmis. Bu mirası oluşturan tstanbul, Kayseri, Izmir, tzmit, Trabzon, Erzurum, Diyarbakır gibi öbür önemli merkezleri de unutmadan. CİLTLİ, BÜYÜK BOY, RENKLİ Enneni Gümüş Ustalan kitabı, temelde Van ve dolaylanndaki geleneksel Ermeni gümüş işçiliğini işlemekle birlikte, Türki- ı ye.smırlan dışında Vanlı ustalann katkıla- ' nyla canlanan gümüş işçiliğini de kapsı- yor. Osep Tokat'ın, Ermeni gümüş işçiliğini geçmişten bugünlere en yetkin örnekleri- nin zengin görselliğiyle sunduğu kitabın ciltli, büyük boy ve renkli olarak basılmış olması, bu denii incelikli bir zanaatın olanca güzelliği ve ûyrınalanyla gözler önüne serilmesini saglıyor. 8. yüzyılda Kilikya'da yapılmış gümüş ve altın kaplamalı mihrap haçı; Vanlı Ga- rabed Hayrabedyan ustanın elinden çık- ma, 1883 tarihli, gümüş ve bakırdan ya- pılma, yan değerlr taşlarla bezeli kutsal yağdankk; bir başka Ermeni ustanın 19. yüzyılda Kafkas usulü hazırlayıp savatla- dıgı gümüş kemer; Hayg Garabedyan us- ta tarafindan yapılmış, Sasunlu Tavit tas- virli savatlı gümüş tabaka; Türkiye'de Ba- lık ve Balıkçlık kitabının yazan Karekin De\'eciyan'ın ailesine ait olan, Ermeni manastırlan tasvirli, savatlı gümüş şarap kadehleri ve daha pek çoklan, Ermeni sa- natının çeşitli okulîannın tüm gelenekleri- ni yansıtan Van gümüş işçiliğini örnekli- yor. HÜNERLİ USTALAR Osep Tokat, aslına bakılacak olursa gü- müş işçiliğinin altın işçiliğinin bir kolu sa- yılması gerektiğini, ama Vanlı çoğu ku- yumcunun daha çok gümüş işlerini yeğlediğini vurguluyor. Van'da al- nn ve gümüş işleri, hünerli ustalar eliyle, tüm öteki zanaatlan geride bırakarak yetkin bir düzeye eriş- miş, kusursuz bir sanat olup çık- mış: " 19. yüzyıhn ikihci yansında Van'da 120 kuyumcu atölyesi dük- kânı ve altın gümüş atölyesi vardı. Bu atölyelerde büyük çeşitlilik gös- teren ve dünya çapında üstün bir işçilik eseri olan pipolar, kutular, SAYFA 6 CELÂLÜSTER [email protected] Osep Tokatın kitabı Türkçe ve ingilizce olarak Aras Yayıncılık tarafindan yayımlandı Ermeni Gümüş Ustalan kadehler, âncanlar, saç tokaları, mutfak aletleri, yüksükler, çay süzgeçleri, kemer- ler, yazı takımlan, dolmakalemler ve kır- tasiye, kâseler, sürahiler, kilise törenlerin- de kullanılan çeşitli eşyalar ve bezekler üretiliyordu. Her yıl Van'da yapılan bin bir çeşit gümüş eşya Istaııbul'da, Avru- pa'da, Afrika'da, ABD'de ve dünyanın dört bir yanında satılırdı..." MİNE VE SAVAT TEKNİKLERİ Osep Tokat, Van gümüş ustalarının iş- lerinde çeşitli teknikler kullandıklarını, bunlann başlıcalaruıın da mine (ardznagi- dum ya da ardznabadum) ve savat (sevad ya da sevadabadum) teknikleri olduğunu, savatın Ermeni sanat tarihinde özgün bir yeri bulunduğunu belirriyor. 19. yüzyılda savat Van'dan Türkiye'nin Erzurum, Si- vas, Istanbul, Adana, Izmir, Diyarbakır gibi kentlerine yayılmış, savat tekniği Kaf- kasya'ya ve daha sonra Rusya'ya kadar uzanmış. Van ve Tebriz'den ustalann imzalarını taşıyan çeşitli savat rormülleri zamanımıza kadar gelmiş. Bunlar içinde yaygın olarak kullanılan, Hayg Garabedyan'ın formülü olmuş: "Bir ölçek has gümüş, iki ölçek has ba- kır ve üç ölçek kalay, bir çömlekte karıştı- nlarak eritilir. Bu karışıma eşit miktarda kükürt ilave edilir. Karışımı antmak için bir miktar boraks serpilir. Suda soğutulur ve dövülüp toz haline getirilir (böylece sa- vat tozu ya da savat elde edilmiş olur). Bu toz kazınmış yüzeylere uygulanır. Bu uy- gulamadan önce yüzeyleri beş ölçü bo- raks, iki ölçü tuz ve bir ölçü suda eritilmiş potasyum karışımıyla sıvamak gerekmek- tedir. Obje ısıtılarak savat tozu eritilir, böylece oldukça düzgün bir savat ve gü- müş yüzey elde edilir. lnce bir zımparayla yüzey temizlendikten sonra desen ortaya çıkar..." BEZEMESANATI Kitapta, gümüş ve altın işlerinde Erme- ni bezemc sanatı konusunda kapsamh bil- giler sunuluyor okuyucuya. Van'da Erme- ni altın ve gümüş kuyumculuğu ise başlı başına bir bölüm oluşturuyor: "Van'da gümüş ve altın işiyle uğraşan kuyumcuların kimi din adamı, kimiyse sı- radan insanlardı. Ustalar Vasburagan'da- ki manastırların çevresindeki atölyelerin- de çalışırdı. Ayrıca köy köy dolaşıp çok sayıda müşteriye ulaşan gezgin ustalar vardı..." Vardı ustalann pek azının adı sohraki kuşaklara kalmış. Bunlar arasında Der (Pe- der) Sahag ve Ha- rutyun'u saymak olası. 20. yüzyıl başlarına gelüıdi- ğinde, Hovhannes Borozancıyan'ı; yaratıcı Ermeni sanatının doruğu sa- yılan gümüş "Küre"siyle ünlü Ke- vork Kuyumcubaşyan'ı; tepsileri, mektup kutulan, fincan zarflan, tath tabaklanyla tanınan Dikran Avakyan'ı; semaverleri ve olağan- üstü zarif işleriyle ünlü Markar Ğalamkaryan'ı görüyoruz. NİŞAN YÜZÜĞÜ ÇANTALARI Kitapta verilen örneklerin en in- celiklileri arasında "savatlı gümüş nişan yüzüğü çantalan" hemen gö- ze çarpıyor. Bu çanta ya da kutular, çok eskilere uzanan bir geleneğin objeleri: "Müstakbel güveyin aüe papazı, gümüş bir kutuya yerleştirilmiş ipek mendile sanlı nişan yüzüğünü güve- yin elinden alır ve yörenin ruhani kurulunun başkanı olan piskoposa götürürdü; piskopos yüzüğü kutsayıp müstakbel' gelinin aile papazına verir, o da kutuyu götürüp kızın ailesine teslim ederdi..." Aras Yayıncıbk'tan çıkan Ermeni Gümüş Ustalan, 2005'teEri- van'da Err menice-ln- giüzce ola- rak basılan Hay Ardzata- kordz Varbed- ner, Armenian Master Silversmiths adlı kitabın göz- den geçirilmiş Türkçe-lngilizce baskısı. Ben konunun uzmanı değilim, ama ki- tabı okurken hem ustalan gittikçe azalan bir zanaatuı Anadolu'daki derinliklerine uzanma, hem de görsel bir şölenin zevki- ne varma olanağı buldum. • Mercan tutamaklı, savatlı gümüs yumuıtalık. Yeşlm. mercan bezemell gümüs kemer tokası. 17. yüzyıl. Van. Krlkor Amlra Balyan tarafindan Insa edllen Selimlye Kislası görünümlü. savatlı gümüs tabaka. 19. yüzyıl. Carabed Hayrabedyan ustanın kut- sal yaOdanhğı. 188S. Van. Gümüş, ba- kır ve yan değerli taslar. C U M H U R İ Y E T K İ T A P SAYI 1059