Katalog

Rıfat Bali, "Anadolu'dan Yeni Dünya'ya" göcenlerin izini sürüyor Anadolu'dan Amerika'ya göç I Rıfat Bali, "Anadolu'dan Yeni Dünya'ya"da çoğu kimsenin bilmediği, gözden kaçırdığı hatta unuttuğu bir göç olayını tüm gerekçeleriyle önümüze seriyor. Yahudi, Ermeni, Rum ve Türklerin ortak sorunlarını, Anadolu'dan gidiş nedenlerini, yaşadıklarını, anılarını anlatıyor. "I Tufan ERSBARIŞTIRAN , y yuzyılın başında Anado ' j | \ lu'dan ABD'ye buyuk * I I bır goç dalgası yaşandı ^ M * V>/ • Etnık kokenı ve dını farklı olan onbınlercc ınsan yeni dunya ya kaçtı Hepsının kendınce nedenlen, duşuncelerı. umutları vardı Osmanlı Imparatorluğu'nun en çal kantılı olduğu donem 1900 1915 arası dır Bırıncı ve îkıncı Meşrutıyet, Abdul hamıt'ın jurnalcılerı, Balkan Savaşı, Er menı olayları, Bırıncı Dunya Savaşı Soz konusu donemde ışçı ucretlerının duşuk olması, gaynmuslımlerın askere çağrılması, ekonomık bozukluk, sıyası ve dınsel kargaşa buyuk savaşın patla ması ınsanlan yıldırmış, korkutmuş, umutsuzluğa duşurmuştu îşte boyle bır zaman dılımınde yaşanan bu toplu go çun arka planı gozden kaçan gerekçesı ve konuyla ılgılı ıstatıstık raponı yetenn ce aydınlığa kavuşmamıştı Rıfat Balı yeteneklı bır araştırmacı ya zar Anadolu'da bu yuzyılda yaşanan dınsel etnık sosyal olayları, goçlerı araş tırıyor, belgelıyor kıtaplaştırıyor, buyuk ve onemlı ışlere ımza atmaya devam edı yor 20 yy'da Anadolu da yaşayan Yahu dı, Ermeni, Rum gıbı azınlıkların temel sorunlarını, bunların gerekçelerını bırer bırer karşımıza getınyor Onun kıtaplan sayesınde tarıhın bu donemle ılgılı ka ranlık sayfaları aydınlanıyor Son kıtabı 'Anadolu dan Yeni Dun ya'ya' ıse bu konuda yıne ozgun bır ça lışmayı ıçerıyor Yahudi Rum, Ermeni ve Turklerın ABD'ye goç etme nedenle rını, gerekçelerını, onfarın andarıyla zen gınleştırıyor ve kışısel yorumlannı ısta tıstıksel bılgılerle belgelıyor Dort bolumden oluşan kıtabın ılk bo lumu Yahudılere ayrılmış 18 Şubat 1856 yılında ılan edılen Islahat Ferma nı'ndan ben gayrımuslımler askere çağ rılmıyordu îkıncı Meşrutıyet'le bırlıkte bu yasa değıştı ve gayrımuslımler de as kere çağrddı Yahudi dınının katı ve dogmatık yapısı ba/ı Yahudılerın asker lık yapmasını engellıyordu Yahudılerın yemeklerı dını açıdan çok farklıydı Soz gelımı, sut ve et ayrı kaplarda pışmelıy dı Aynca, geleneklerı, yaşam bıçımlerı, dınsel ılkelerı Talmut ve Tanah de sıkı sı kıya sanlıydı Bu nedenle hepsınde hu zursuzluk başlamıştı Çare ıse yurtdışına SAYFA 20 mmi iııı flnadoiu'dsn Venı Dunıjö ya kaçmaktı ABD'nın taşı toprağı altın, oz gurlukler ulkesı refah toplumu gıbı onadlar onları ıyıce kışkırtmıştı Hıç kuşku yok kı bırçoğunun dana başka kışısel gerekçelen de vardı Orneğın, 1908 Haskoy yangını, 1912 Trakya dep remı, Balkan Savaşı Yahudıler kendıle rını ezık, yalnız, korku ıçınde duyumsa dılar Yuzlerce yıl barış ve muduluk ıçın de yaşadıkları topraklardan kaçtılar Şımdı bır başka dıaspora daha onlan beklıyordu îkıncı bolum Ermenılere ayrılmış Os manlı Ermeni çatışmalan sonucunda 1915 yılında 'zorunlu' bır tehcır yaşan mıştı Ermenıler evlennden alınıp başka yerlere surulmuş, bu yer değıştırme ne denıyle yuz bınlerce Ermeni yollarda ol muştu Tarıhın dennlıklerınde kalan bu olay her ıkı toplum arasında (hâlâ) denn ya ralar açmıştır Ermenıler ABD'ye gıttık lerınde bıle yaşadıklarını unutmamışlar dır Kıtapta Ermeni goçunun 1880'h yıl larda başladığını bunun sosyo ekono mık nedenlerini ıstatıstık bılgılerle goru yoruz Osmanlı hukumetı bu goçu en gellemek ıstemıştır 1890 1899 yıllarında Hamıdıye Alayları ılc bastırılan ısyan belleklerden sdınmıştır Her şey duzel mıs ve eskısı gıbı olmuştur Bır sure son ra bu sorunun başka bır yonu patlak vermıştır Pekı ya Ermender gerıye do nerler de savaşırlarsa1 lşte o zaman ne ler olacakti'J Osmanlı hukumetı Ermeni lerın sılahlanıp genye gelmesınden kork tuğu ıçın kendınce bır tedbır almıştır ABD ıle dıplomatık ılışkıler kurulur ve goç onlenmeye çalışılır Bır sure de olsa goç yavaşlatdmıştır 1914 olayları ıse her seyın tuzu bıberıdır Artık ne yapılsa es kı dostluklar bır daha kurul(a)mayacak tır Çeşıtlı yollarla bınlerce Ermeni do ğup buyuduklerı Anadolu'yu ve tum dostlarını terk etmek zorunda kalmıştır Ermenüerın bazıları Anadolu'yu ve oradakı yakınlannı ozlerken bazıları da ka çış nedenlerini hıçbır zaman unutma mıştır Sozgelımı, 1922 ydında henuz 22 yaşında ABD'ye gıden George Mardık yan ıyı aşçılığı sayesınde mesleğınde su reldı yukselır Burada bırçok ışletmenın sahıbı olur 1945 yılında ABD ye bulu nan donemın Dışıslerı Bakanı Hasan Sa ka ve ekıbı ıçın bakın neler soylemıştır "Tereddutsuz zehırlerdım Ama ne ya payım kı Amerıka'nın mısafınydıler s/193" Uçuncu bolumde Rum goçmenlennı anlatır Bırıncı Dunya Savaşı oncesınde yaşanan Balkan Savaşı, Yunanıstan'ın bağımsızlığı, Ege adalarındakı kargaşa ve sıkıntılar Batı Anadolu'yu cadı kazanına çevırmıştır Rumlar kendı uzerlerın de baskı olunca, hukumetle temasa geç mek ıstedıler Askere çağrılmaları, vergılerın yuksek tutulması, ekonomık ve sıyasal belırsızlık goçun başlıca nedenle rıydı ABD'ye gıttıklennde kendı kultur lerını de beraberlerınde taşımışlardı "Yunanıstan'dan goç eden Yunanlılarla bırlıkte doner kebap, şış kebap domates dolma yaprak dolma, ku2u çevırme, ko koreç gıbı hem Osmanlı, hem de Rum Rıfat Bali yetenekll bir araştırmacı yazar 20 w d a Anadolu da Ermeni Rum glbl azınlıkiann temel sorunlarını, bunlann gerekcelehnl blrer bırer karşımıza getlrlyor Onun kitaplan sayeslnde tarihln bu dönemle llglli karanhk sayfalan aydınlanıyor yasayan Yahudi ve Yunan mutfağının en guzel ortak or neklerını Amenkalılara tanıtataklardı s/217" Kıtabın son bolumu Musluman Turk lere ayrılmış Bu bolumu ABD ye ılk goç eden 1 urk'u tanıtmakla başlayalım 1855 yılında askerı gerekçclerle ABD or dusu çolde kullanmak uzere çok sayıda deve satın almak ıster Denız yuzbaşı Davıd Porter, Supply adL askerı gemıyle Tunus, Mısır ve Izmır'e uğrar Bır rast lantı sonutu Hacı Alı ıle tanışır Sonra dan adı Hı Jolly olarak değışen Izmırlı Hacı Alı 44 dcve ıle 10 Şubat 1857'de (22 yaşında) ABD'ye ayak basar Develer bır sure sonra serbest bırakılır Işlerı bıt mış, gorevlermı tamamlamışlardır Hacı Alı çole saldığı son devesını 1902 yılında bulur ve ona sarılarak olur ABD'ye 1900 1925 yıllarında yırmı bınden fazla Turk goç etmıştır Dığer azınlıkların aksıne Turklenn gerekçelerı bıraz daha farklıydı Bırçoğu hapse gır memek ıçın ve daha ıyı bır yaşam umu duyla kaçmıştı Ulkenın sosyal ve ekono mık goruntusu çok bozuktu Gençlenn geleceklen belırsızdı Ustelık daha once goç etmış bazı Ermeni ve Yahudılenn mektuplarında refah ıçınde yasadıklan yazılıydı Ayrıca, ozgurluk ve demokrası gıbı pek tanımadıkları, hatta epeyce ya bancısı oldukları kavramlardan soz edı yorlardı 6O'lı yıllarda Almanya'ya yaşa nan goçun bır benzerı yuzyılın başında gerçekleşmıştı Kendı deyımlenyle tasını tarağını toplayan, bavulunu hazırlayan soluğu yeni dunyada almıştı Ilk gıdenler 'dıl Dilmedıklerınden çok zorlanmıştı Öncekı grupların dı] ve meslek becerıle n hemen sıvnlmelerıne neden olmuştu Turkler uzun yıllar boyunca kotu koşul larda çalışmışlardı Her etnık toplumun ortak paydası Anadoluydu Oradakı dostluklar, anılar, şarkılar, eğlenceler burunlarında tutu yordu Vatan hasretı bır başkaydı Rıfat Balı, yıllar once ABD'ye çeşıtlı roportajlar yapmış olan ıkı usta gazetecı nın yazılarından epeyce yararlanmış Hıkmet Fendun Es, Zekenya Sertel'ın başarılı çalışmaları kıtapta aynen yer alı yor ABD'ye ılk gıden kışılerın anıları bazen goz yaşartıyor, bazen de gulumse tıyor Baklava, kıymalı borek, ınce saz, kuru fasulyc, cacık sohbederı hep tanı dık gelıyor Ote yandan Ermenılerın 'duygulan' ıse hâlâ duşundurucu bır ıv me çızıyor Rıfat Balı, bu kıtabında çoğu kimsenin bılmedığı, gozden kaçırdığı hatta unut tuğu bır goç olayını tum gerekçelenyle onumuze getınyor Yahudi, Ermeni Rum ve Turklenn ortak sorunlarını, ka çış nedenlerini, yaşadıklarını, anılannı anlatıyor Kıtap tam anlamıyla bılımsel ve akademık bır çalışma değıl Ikı usta gazetecının ( H F Es Z Sertel) uzunca bır yer tutan soyleşderı sayesınde maga zınel bır okuma atmosferı yaratıyor Kıtapta yer alan ıstatıstık bdgıler, açık lanan sonuçlar, tablolarla goç edenlerın anıları uyumlu bır bıçımde ortuşturul muş Boyle olunca da ortaya herkesın ra hatfıkla okuyabıleceğı bır kıtap çıkmış 'Anadolu'dan Yeni Dünya'ya' adlı kıtap bu konuya dgı duyanlann kıtaplığında kesınlıkle olması gereken bır çalışma • Anadolu'dan Yeni Dünya'ya/ Rıfat Balı/ llehjim Yayınları/ 2004 Temmuz/ İ68 s K İ T A P C U M H U R İ Y E T SAY I 75 7