Katalog

Nart Destanı'nın pck az rastlanan bit bıçımde, belirli bir ulusal kımlıkle ozdeşle^tırılemcz oluşu, onu Ku/ey Kafkas halklarının ortak bır ürünü, bir 'Kafkas Mirolojisi' haline getiriyor. Bozkırlardan sualtı uygarlıklarına, ycraltındaki 'Olüler Ulkcsi'nden Tanrıların gökyuzundeki mekânlarına uzanan bır coğrafya üzerindc Nartlar, yurtsever, savaşçı ve korkusuz ama bır çocuk saflığındaki sevgi dofu kahramanları; bilge ve guçlü kadinlan; paylaşımcılığı, konukscverliği ve görkemlı törenleriyle geçmiş bir zamanın özgün ya^anmiijlığını giınumuze yansıtıyor KAYHAN YUKSELER art kahramanlık destanları, Ku/ey Kalkasya halklarından ulan Adige ((5erkes), Abhd7, Aba/ın, Oset, Kaıaçay, Malkaı, Çeçuı ve lngus,lar'ın bınlerce yıldan bıı yana uretîiklerı des tanların guıcl adıdır Halklaıın dılındc, folklurunda, e/gılerınde ve yuıcklerındc yaşayarak kusaktan kuş,aga aktarılmıs, toplumsdl ve tarılıstl kos,ullaıın değışı mıyle yenı bıçımkr almıs,, serpılıp gelıs,erek gunuınuze ulas,mış,tıı Nart dcstanı, bırçok halkın oıtak uru nuolmasıo/ellığıyleetnıkfaıklılıklargos teren ve değışık dılleı konusan halklann kulturkrınde bırks,tırıu rol oynamıs.tıı Asetınler I hnt Avıııpa Karaçay Malkar lar Tuık dıl kokenlı, Kafkasya nın otok ton halkı olan Adıgc (Çerkes), Abha7, Abazın halkları da aynı dıl grubundandıı lar Degerlı aras,tınnau yazar Yıstneyıl O7 demır Ozbay Mıtolo/ı vc Nartlar adlı ya pıtında, unlu nartolog ve akademısyen V I Aheyev'den alıntı yaparak bu konuya soyle açıklık getırnıektedıı " Fum bu dıl fer bınlerce yıldan bu yana bırbırlerını ct kıleyeıck yan yana yas,aya gelmısjerdır Oset dılı her ne kadar I lınt Avrupa dılle rı aılesınden gelse dc Ku/ey Kafkasya ozellığı gostererek gelışmıstır" Kuzey Kafkasya'da tran dılı, kenuı kokunden olmayan ddler ve uygaılıklarca, bolgenın kulturune yabancı bır kultur dtlı gıbı yas.amıs.tır Ancak, kendını kuşatan dıller den ve kulturden alışverıs, yaparak kendı bıçımını ve dokusunu olubturmuştur " Turkçeye yenı kazandırılan Nartlar destanı, bır Asctın versıyonudur Asetın lerın çok kısaca tarıhlerıne goz atacak olursaK, Asctınlcr'ın Kuzey Kafkasya halklanndan farklı olarak Flınt Avrupa dıl kokenlı halklarının Iranı koluna men sup olduklarını goruruz Kendılennı et nokulturcl ve gcnctık bakımdan Iskıt, Sarmat vc Alanlar'ın soyundan kabul cderler Ancak bınlerce yıldır bırlıkte ay nı bolgede yasadıkları Kuzey Kafkas ya'ntn otokton nalklarından olan Çerkes boylart etnogenctık ve kulturel yapılan malarını etkılemıstır tS IX, XI vt XV yu/yıllarda Asya bo/kırlarından Kafkas ya'ya akın eden Kıpçak, Poloveç, Peçenck vc Nogaylar'ın Asetınkr'ı etnokultuıel açıdan ctkıledıgı gorulur Nart destanlarının ortaya ^ıkış tarıhını tanı Utııına saptamak mumkun olma makla bırlıkte, Karşılas,tırmalı olarak ya pılan bırçok analız, dcstanların l ü VI1J yu7yıl ıleISXIV yıi7yılarasındagenıs,bır donem ıçındc yas,adığını, bıçımkndığını ve zengınleştığını gostermektedır Destan mıtolojı ve efsane ogclerıyk dolu olması na karş,ın yasanılan donemlerın sosyo kulturel ozcllıkkrınıgcrçekçi veguçlubıı Tanrılarla savaşacak denli özgürlügüne düşkün bir halkın destanı anlatımla bı/lcrc aktarır. Naıt destanı, konularının o/gunluğu ve ıçerık /tngınlıgı bakımından llvada, Odvsseıa, Kakvala, Roland ın L/gısı, Sehname, Nıbelungcn, Ramayana gıbı dunva mıtolo|iMnde yerını almış, destan lar kadar yetkındır Nart destanlarının aı as,tırdması, derlcn mesı veyayımlanmasına 14ü 15()yıl kadar once başlanmıstır 187O'lı yıllarda V I Mılleı, V B Pfaf gıbı bılım adamlarının XX yuzyüın unlu nartologlarından Ku zey Kafkasyalı 1 ladagatle Asker, Şortan Askerbıy, Meremkul Vladımır, V 1 Aba yev ve l ıansız ddbdımu Georges Dume sıl Nart destanlan uzerınde derın araştır malar yaparak bırcok destan metnını gun ı^ıgına <,ıkarmis, ve kendı vorumlarıyla susleyerek bı/lere çok değtrlı vapıtlar ka /andıımışjaıdıt Nartlar Totemizm ve fetişizm destanda önemH bir yer tutar N Bu bıra/ guç I ın 'Kalcvala , Kııgı/ "Manas" destanlarındaoldugugıbı tarıh selkonularyerını Nartlar dtstanında.mı tolojı veefsantmotıfleımcbırakmakudıı Destanda yansıyan tarıhsel olaylar yok de nccek kadar a?dır rotcm kultununHırıs tıyan dınıyle sava;;i buna ornektır Desta nın son bolumlerınde unlu Naıt kahra manlaı 1 bo/.ı ıko ve Batraz ın tanrısal guç lerle savaşı, totcm dunyasının yenı dının tcmsıkıkrıyle sava^ının sımgesel bır an latımıdır "Cjenı^ konu zengınlığıne karsjin, Nart destanlan sanatsal bıçım bakımından bıK&L kısırdır Basıt tumle kuıulu^laıı egc mendır I vlem sanatsal betımlemekr ve retorıklen daha onemlı bır yer tutar Kah ranıanlaıın karakterlcrı derın degerlen dırmelcrde ve anlatımlarda degıl, eykm de onı. çıkmaktadlr Ancak bu darlık destanın sanatsal dc ğcrııııdusurnK/; (,imentosuz yontulma mış kutlelerden yapılan dagiı sava^ kule krını mımarı anlayışja zengın bır yapı ola rak nıtelemek mumkun mur' Ama çevre sındekı doganın scrtlığı ve koylerın uyu muyla butunleşırken kendıne ozgu bır guzellık yaratır Naıt destanlan da her tur lu suslemelerden u?ak yapılar gıbıdır tçınde eskı /amanın soluğu, gııcu duyu lur ve ınsanı buyuler " (1) Destanın lırık unsurlar bakımından yoksulluğu rastlantısal bır olgu değıl kuş KUSU7 Bu O7ellık, destanın oluijtuğu do netnlerdc bılınen toplumsal bıçımlenme lerın ılkellığınden kaynaklanmaktadır Karl Marx'ın dedığı gıbı "Genelde des tanlar, gerçek halk edebıyatı kurallarıyla soylenmışlerdır Olçuler bır duzene uy maktadır Bu tur sanat yanıtları halkın anonım malı olarak doğar Anonım sanat yapıtlarının halkın dışına çıkması olanak dışıdır Ancak bu yapıtlann ortaya cıkısın da sanat yapma <,abası duşunulemez Za ten eskı çağ ınsanmın açıkladığımız an lamda bır sanat yapma anlayışı da yoktur Bu nedenle de destanlar doğdukları çağlardan yuzlerı.e yıl sonra gerçek değerıne kavuşabdmektedırler (2) Destanda, tanrısal guçlerle Nartlar ara sında yasama bıçımı açısından farkhlık yokgıbıuır Naıtlargokyuzunckonuldu ğa gıttıklerı gıbı, tanrısal gucler de yeryu zune ınerek duğunlerı, şolenlen, zıyaret lerı onurlandırırlar Wastırcı, Kurdale gon, Wasılla, I elvera, Efş,atı, Safa, Tutır gıbı tannlarla, Bardwag, Jed ve Daveg gıbı melekler Nartlaı'ın sık sık yardımına ko^arlar, onları guç durumdan kurtarırlar Ne var kı, /amanla tanı ılar Nartlar'ın yer yuzundekı duşmanlarıyla bır olup Nart lar'a sırt çevırırler Nartlar da Batraz ve Sozrıko gıbı çok sevdıklcrı yolda^larının tanıısal guçlcr tarafından oldurulmesı uzeı ınegokyu/unc karşı savaş açarlar Bu tanrılarla savaş, motıfı destanın son bo lumkrınde çok çarpıcı bıçımde anlatılır Ayrıca destanda, anacrkıl duzenı lır.ın ı/ler bulunmaktadır Nartlar tam anlamıyla tarüıSBl bir destan olarak nitelenebilir mi?.. Gclmış, gccmi!; tunı lulkl.ınndestanında olduğu gıbı Asetın folkloı unda ve ya şam tarzında da var olan at kultu Nart destanlarında da ızlenır At çok onemlı bır varlıktır Nartlar ıçın Tehlıkelerle do lu yokuluklara, savaslara guvenle ve kor kusuzca gıderler Atlarıyla konııjun akıl danısırlar Olcn kışıye at kurban cuılme sı gelenegı, Asetın gomu kultunde erkek ler ıçın bır zorunluluktur (}) Destanda sık sık bu tuı kut torenlcre rastlarız Atın yanında yılan kultu de bırkaç olayda geçer Ba/ı kahramanların kurt, tılkı, kopck, boğa, yılan vb gıbı hayvanlaıın bedenle rıne gırmelerı ve yenıden eskı bıçımlcrı nc donmckrı totemıst anlayıijtan kaynak lanan bır olgudur \ etışızme gelınce, kı lıç Nartlar ıçın, vazgeçılme<! kutsal bır nesnedır Kılıçları olaganustu ozellıklere vegucesahıptır Nartlar, kılıç uzerıncant ıçerler (Dargavşer kızının onderlığınde kı kadınlardan kurulu bırlıgın meşe agacına sapladıkları kılıçların u/erıne ant ıç nukriKibı ) Nartlardcstdinnıtnlıgeı destanlarla kar^ıLTjtınlması gcreklı mıdır, değıl mıdır, ,\y uca tartışılması gereken bır konu belkı de Antak şıı bırkaç ornck oldukça ıl gınç bır tablo çikarmaktadır ortaya Nart kahramanları Hcmıts ve So/rıko'nun ol (.lurulmeleıı motıiı, antık drek mıtolojı sındekı Akhıilıiıs'un oldurulmesı motıfı nt benzer Suda çelıklenırken r lenuts'ın ağı/ ıçının, So/rıko'nun da dıHennın çe lıldencmcmLsı, bu bolgelerının zayıf kal masına neden olur ve bu noktalardan aldıkları darbelı rlc oldurulurkr Nartlar destanında, Koroğlu destanındakı at kul tune benzer motııîer vardır Karanlık ye raltı mahzenınde kendı haline terk edılmış olan I lemıts'ın yıllardırgunujiğıgonnemı^ cılız atını, o^lu Batraz çıkarır ve denız su yuyla yıkar At bırden olaganustu bır gu ce kavuîjur Nartların efsanevı atı Evsurg'a donuşur Albeg oğlu Totraz'ın atı da aynı bıçımde olaganustu guç kazanır Batraz'ın doğar doğmaz bu7 yankları na bırakılması ve başkalan tarafından bu yutulmesı motıfı, dığer mıtolojılerde ve masallarda sıkça gorulmektedır Doğan çocukların bır sepete konarak ırmağa bı rakılması gıbı (Hz Musa orneğı) Ulu Nart kahramanı Wri)meg'ın tek gozlu dev ıle çatısması, Odysscıa destanında, Odysseus'la kıklop Polıphemos arasında geçen olaylara çok benzer Kayadan doğum motırıne Grek mıtolo ıısınae de rastlarız "Soslan'ın Doğuşu" bolumunden kısaca ozetlersek Wrıw merg bır mağarada karşıiaştığı pen kızıyla bırlıkte olmak ısteyıncc, kız tarafından lanetlenır, gızemlı bır guç onu kayaya çeker vc kayaya tohumlarını bırakır Zaman gelınce kaya yanlır ve Soslan dunyaya ge lır Grek mıtolojısınde bu motıf ijoyleuır l rıgya'da Agdos adh bır kaya, Ana Tann ça Kıbele'yı sımgelemektedır Zeus, Kıbefe'yı clde ctmcyı basaramayınca tohumla rını bu kayaya bırakır vc kayadan Agdıstıs doğar (4) Grek mıtolo]isırun unlu kık lopları da kayalardan doğarlar Nart destanındakı "Altın Elma" öyku su, Turk ve Onasya masallarında ıçenkle rı farldı olsa da vardır (Zumrutuanka ku su) Nart destanlarının derın bır bıçımde araş,tınlnıası, derlenmesı ve yayımlanma sı uzulerek soylenebılır kı, Sovyetler Bır lığı ılc sınırb kalınıjj, dunya mıtolo)ilen ara sında hak ettığı yerı alamamıştır Kuşku Nartlar destanı ile diğer destanlar arasındaki benzerlikler... su7 yurdumuzda da Nart destanlan uzerınde aras,tırnıa ve derleme çalı^maları na onem verılmış, Yısmeyıl Ozdemır Ozbay gıbı degerlı yazarlar bı/lere de ğerlı yapıtlar ka/andırmı^laıdu Altmış bır bolumden olu ş,an Nartlar, unlu Asetın budtınbılımcı ve nartologlar olan V 1 Abayev, N G D|iısoyev, R A Ivnev, B A Kafoyev tarafından derlenmışveya yıma hazırlanmıştır Turkçeye Rusça aslına uygun olaıak çevrdmıştır • Kaynaklar: / VÛSOAhayev'tn kıtaba yazdtğı onmz den 2 YıtmeyılÖzdemır Ozbay, Dunya Mı tolojısı vc Nartlar, Kajkas Derneğı Yayın lan.Ankara l'J')1) 3 A H Magometüv,Ob)iUvtnrııy$to rv / Btt Autın (XVIIXIX yy) XVII XIX YuzyılAietınlerın loplurrnalDuze nıve Yaşam Tarzı, Orjomkıdze \l)74 4 Azra Erbal, Mttalojı Sozluğu, Remzt Kılabcvı Utanbul, VJH9 Açıklamalar Bardvvag Melek Daveg Melek Lisatı Vahş,ı hayvanlaıın koıuyueusu Feıvera Kuçukba;; hayvanların koruyucusu Jed Melek Kurdalegon Demırcı tann Safa Ev ocağının ateşın ve aılenın koruyucusu Tutır Kuıtların koruyucusu, çohanı Wasılla I ırtına ve uıun tanrısı Wastırcı Lrkeklenn, savas,çiların, yol cuların koruyucusu şarkıları^ U»k dünyaların bır gtltctktt. unun çokt«n yüıtylndcn f, tuhaf olduğu k*d»r da b»r.lcetll bir gncgmdc Lobcy vt ırkı lorlu çtvra kofullannın doğurduğu mutasyonlann ıtkısiyl* tvrim gcçirtrcfc InMn surttint bürünm«nln «mansıı kavgatını «rırnkitdlr lobcy İ M yüragındcn yuloclip palaıından çıkan miizığının rahbtrlıgınd* csmtr, tuıkun vc farklı olan frlza'ıını Çocuk ölüm'Un onu götürdüğü ycrdtn kurlarmak Içln yola çıkmak lorundadır Yolda onu hif gormcdiği koca bir |«hir. tırik bir dunyanın guzdlik vc aşk imgcsi olan Kumru. Çocuk Ölüm'Un UrVUtücü bakıtları vc yanılumalarla orulu oyunları, bilgc Örumcck Adam'ın doıtluğu, hatta olmazıa olmaz cjdcrhalar bcklcmcktcdlr. Lobcy Friza'yı bulmadan oncc kcndl gcrçcglni vc ya}amın gizını kcjfcdcccktlr lır yıtik zaman Orphcuı'unun Eurydıkc'sını olümiın kıyılarında vc otcsindc »r*yi|inın içtcnllklc Myknmif oykıisunu Samucl R Ddany ımgclcric yüklü, grotcsk >lırstllıgıyl« anlatıyor SAYFA 18 CUMHURİYET KİTAP SAYI 502