Katalog

olan bağımlılığın özdeşlik prcnsibini tcmsil etmektedir. Bilindiği gibi, bu oyu nun konusu, çeşitli ayna hastalıklarına sebep olacak ayna ve resim yasağıdır. Parası olanlar aynada kcndi görüntülerini görmck için, özcl bir kliniğe dönüştüriilmüş olan eski bir geneleve gitmektedirler. Diğer taraftan parası olmayan zavallılar isc ycrin dibindc kcndini bile tanıyamayan karanlık bir mağma oluşturımar. Kendini bulan ve eski gerçekliği sağlama görevini kendisinin üstlenmesi gercktiğini hisscdcn kişilcr, bu resimsiz mağma ile kendini sıkı bir ilişki içinde görür. Kendisi bu mağmadan, onun ihtiyaç ve bakışlarından yaratılmıştır. Böylece oyunun sonunda kitle sahneye hücum edip, hcrkcs clinde bir resim vcya fotoğrar nıtarken, ufukta bir yerlerde "Führer"in heykeli yükselmeye başlar. Kitle ve iktidar gibi tarihi gerçeklik içinde ve Canetti'nin eserlerindc ifadcsini bulmaya çalışan her şey, Canetti'nin büyiik yapıtı Kitle ve îktidar'da nihayet gcrçek ifadcsini bulur. Bu kitabında Canetti, biitün kitle türleri hakkında düşünmüş ve iktidar geıçek özüyle.yansıtılmıştır: hayatta kalma şeklinde. Oldiirrnek, yulmak, yakalanıak, iktidarın dolaysız biçimleridir. İktidarın dolayh biçimi uzaktan hükmctmektir; bu düşmanlarından, kendi adamlarından, kısaca herkesten daha fazla hayatta kalmak isteyen, herkesten lazla yaşayan biridir, bir rirandır ve hunıın neticesinde gizliliğc, rollerc bürünmeye ve izleniyor olnıa his sini daiına yaşamava mahkıımdur. îktidar paranoyasında, hayatta kalanda, ölüm kararı ve dönüşüm yasağt bir bütünlük oluşturur. Hayatta kalma çabası Canetti, kide ve iktidarın görünüş şekillerini cle alırkcn, bu temel eserinde kitle ve iktidarın tcınelini oluşturan çok daha köklü bir antitez keşfetmiştir: ölüm ve canlı dönüşüm antitezini. Canetti ye göre dönüşüm, eski mitler de ifade edilen ve insanı insan yapan canlı olanın prensibidir. Ama tiranın kadavramsı ve neykelimsi katılığımn istemediği şey de tam budur. insanİığın lanetinin, yani hayatta kalma çabasının gerçekleşme biçimlerinden biri de tiran olmasına rağmen, hayatta kalmanın bir başka yolu daha vardır: varolma prensibi dönüşüm olan yazann seçtiği yol... III Auschwitz ve atom bombası ilc dünyanın sonu zaten başlamış olduğıından, onu artık ilan etmek gerekmez. Kitle ve iktidar bütün biçimleriyle Canetti tarafından yansıtılmış olduğundan, başlangıçtaki güçlü isteği tembclliğin takip et mesi tenlikesi ortaya çıkabilir. Kitle ve İktidar gibi bir yapıt,,yazan için birçok açıdan tehlikelidir. Oncelikle yapıttan kaynaklanan bir boğulma tchlikcsi bıılunmaktadır. Bunun sebebi gündeme getirdiği korkudan değil de, gösterilmesi gereken sınırsız sabır yüzündendir. Dönüşümü, yazar olarak var oimanın amacı olduğunu düşünen kişi, yıllarbo yunca kendi konusuyla doğrudan ilgisi olmayan her türlü dönüşüm ve kurgusal lıktan vazgeçmek zorundadır. Yoksul, kanı emilmiş, sürekli sınırlı ve anlarnlandınlması güç hareketler yapan yazannı en çıplak naliyle yalnız bırakan böyle bir yapıtın oluşmasındaki zenginlik işte budur. Başkalarına aktardığımız bilgilcrden kurtulmak zordur; biröğretinin kurucusıı olmamak, kendini toparlamak, tekrar küçük ve basit, dönüşüme yeniden hazır olmak zordur. Tüm servetini verdikten sonra, yazar bir dilenciye nasıl dönüştüğünü, ziyafetten artan yemcklere gelnıiş misaiir gibi hisseder; tüm elde edilenleri yok edebilmek, ıınutmak ve baştan anlamak istcr. Fakat böylesi bir yapıtın gerektirdiği azim ve insanlıkdışı çile ancak bu şekilde bir başyapit olCUMHURİYET KİTAP SAYI 502 muştur onun tüm diğer yetezinde en önemli olan şey, iktineklerini yok etmek ister ve darın yazarları da tehdit etmesonradan otobiyografisindc sidir, çünkü o da hayatta kaltoplayabileceği geçmişinden maya çalışır. Bu yüzden tiran başka hiçbir şey bırakmaz. ile yazar arasında hem bir akrabalık hem de radikal bir karKitle ve lktiuarın sonsuz gişıtlık bulunmaktadır. bi görünen kâğıda dökülüşünden ve sonradan Kulak Misafi"İktidar ve Hayatta Kalma" ri'nde tasvir edeceği süreklilik ve "Yazann Mesleği", Canetgöstermeyen karakterler topluti'nin Sözcüklerin Bilinci adlı luğıından bir sapma yapıtında yer alan iki dır ve kitlelerin azlı "Canetti, kitle ve iktidarın önemli metindir ve ğından dolayı, kendi bütün kitabın ana fikgörünüş şekillerini ele adının ve yerinin olarini içermektedir. cağı bir topluluk ve kaalırken, bu temel Hatta, Konfüçyüs ve palı dünyaya duyurdu eserinde kitle ve iktidarın Tolstoy hakkındaki ğu özlem, Canetti'ye denemeleri ve yüzyıla temelini oluşturan çok göre eve döniiş için bir damgasını vuran üç adım olduğu ortaya daha köklü bir antitez önemli kişiliğin portçıkmaktadır. Bu Carelerine de bu düşünkeşfetmiştir: ölüm ve netti için, içinde varolce hakimdir. canlı dönüşüm ma hakkına sahip olaOncelikle yazarlaantitezini.Canetti'ye göre nn en büyüfiü Kafka bilcccği başka, sömürülmemiş bir yer ve yedönüşüm, eski mitlcrdc yer alır, çünkü o, yani bir soluk olurdu. nıltma, şımarıkük, cilifade edilen ve insanı Burası Marakeş'ten ve, böbürlenme ve insan yapan canlı olanın Tann'yı taklit etmek Sesler'in bulunduğu yerdir. gibi iktidarın, yazarı prensibidir. " küçük düşüren her Canetti, kendini türlü şekline karşı çıkotobiyogralisini yazmıştır. Bıına karşılık mak için hazır hissettiKafka bütün yaşamı ği an yayımladığı için boyunca, iktidarın çok geç yayımlanır. l'agerçek yüzünü ortaya kat bu noktaya ulaşıçıkarmak için, dcğilınca, ölülerin seslerişimle onu alt etmek nin yankılanması gereiçin, elinden geleni kir, isimler katalizör yapmıştır. Felice'ye olarak içlerinde yoolan aşkında bile özğunlaşarak harekete öünü yıtırmegcçirmclidirler ki, onların ışıkları resimleri ve terk edilmiş, mek için savaşır. Kafka iktidara karşı yükaybolmuş ve darmadagın edilmis şehirrüttüğü bu savaşı yazılarının özüne döleri canlandırsın. Canetti'nin böylesi bir nüştürmüştür. otobiyografiyi yazarken ihriyaç duydıığu Diğer uçta iktidarını neredeyse bütün çocuklu^unun sadeliğine dönenekadar, dünyaya yaymaya çalışan diktatör 1 litler tiran avını ve ölüm düşmanlığını çözümbulunmaktadır. Canetti, Kitle ve tktilemiş olması gerekir. Canetti bunu, hadar'ın sonunda Schreber paranoyasının yatta kalma, tiranlık ve yazann mesleği yorumunda ele aldığı şeyi, Hitler örnenakkında aforizmalar yazarak çözümleğinde sonuna dek geliştirmiştir. Hitlcr'i miştir. analiz ederken, Kitle ve Iktidar'da ele altlk metinlerinde hakim olan dünyanın dıgı tüm bilgileri kullanır. Birinci Dünsonu perspektifini, lkinci Dünya Savaşı ya Savaşı'nda ölenlerden sonra hayatta ve Kitle ve Iktidar'ın yazılışı sırasında, kalan Hitler, bu ölüleri bir kitleye döCanetti'nin ölüm takıntısı ve ölülere yanüştürerek canlılar kitlesini kazanmak karış takip etmektedir. Olüme karşı o ister. sarsiımaz nefreti, bu konuların aforizHitler, düşünülebilecek en büyük ve malarında hakim olan temel konu olmaen iyi ampirik kitle sarrafıdır. Kıtlenin sına sebep olmuştur. Babasının ölümü dafiilmasını önleyen bütün teknikleri çok Canetti'nin çok erken yaşta şahit oldııiyi bilir: büyüme, tekrar, yavaşlık, takip ğu bir dehşet deneyimi annesinin ölmeediliyor olnıa hissi, kışkırtma. sinden duyduöu çocuksu korku, en yaIktidarın ayrılmaz parçası kınlarının kacierini bilememenin getirKarl Kraus'un yeri yazar ve diktatörün diği korku ve artık sıradanlaşmış olan arasında bulunmaktadır. Açıkça oluşan savaşın o büyük kayıplarının getirdiği kitlelerden farklı olarak iktidar gizemli, korkular, ölümü sürekli bir takıntı olaaldatıcı ve maskelidir. Karşılaşmayı en az rak algılamasına sebep olmuştur. beklediğimiz yerde, tam oraua onu araTiran ile yazar yıp mcydana çıkarmalıyız. Bunu Canetti otobiyografisinde, kendisinin bizzat taFakat bu korkularda yalnızca otobi nıdığı ilk iktidar temsilcisi Hermann yografik sebepler aramakla, konuyu çok Scherchen'in portresini çizerken yapbasite indirgemiş oluruz: Birinci Dünya maktadır. Canetti, Sürcliler'deki herkesSavaşı'ndan bcri ölüm son gerçeklik olten sonra hayatta kalan ve ölülerin ölüm muştur, bir özne ve kendi varlık nedeni tarihleri ile öldükleri giinün uyup uymaolan bireyin yok olması ile artık mantıkdığınıdenetleyen "kapsülcü" ile Kitle ve lı bir sonuçtur. Fakat Canetti'nin ölüme tktidar'daki zamana hükmedcn, orkestolan takıntısının bir diğer sebebi, Kitle ranın ne zaman çalacağına ve ne zaman ve tktidarı bitirmek için zamanının yetsusacağına karar veren "Orkestra Şefi" meyeceği endişesidir. Bu yüzden Süreli ligürlerini Scherchen'i düşünerek yaratler adlı oyununu yazmıstır ki, amacı mıştır. cümlelerin en korkunç oıanı "birisinin tam zamanında öldüğu" düşüncesine Çünkü, ister uzaktan hükmetmek şekkarşı çıkmaktır. linde, ister ölüm karannı kaldırmak şeklinde olsun, emir her türlü iktidarın ayFakat hayatta kalmak demek, kendi rılmaz bir parçasıdır. Hatta Canetti üzeölülerinden sonra da yaşamak anlamına rinde Karl Kraus'un iktidarını hâlâ hisgelir ve tam burada iktidarın özü yatsetmek mümkündür. Karl Kraus, ama maktadır. (Canetti'nin iktidar ile ilgili düaynı zamanda hiciv ustası Swift de ülkeşüncclerinin merkezinde ölümün bulusiz üranlar gibidirler. Nasıl ki bir diktanuşu, iktidarın kendisinc zatcn yabancı törün iktidarı büyük biryığmdan, birkitolmadığı göstermektedir. Kendisini ikti leden oluşuyorsa, Canetti'ye göre Kradardan kurtarmak için iktidarı tanımak us'un iktidarı onun yargılannı bekleyen ister, çünkü onunla iki şekilde tanışmışve onu sevinçle selamlayan izleyici kitletır. Onun muhattabı olan ve onu uygusinden oluşmaktadır. layan olarak. İktidar yalnızca tiran demek değildir. İnsan davranışının merkeFakat Kraus'un diktatörlüğü düşünsel bir dıktatörlüktür, direnmenin öörenildiği bir okuldur ve onu hayranlıkla dinleyen dinleyicisine kendi diktatörlü^ünden kurtulmanın yolunu da sunar. Yukarıda sözü edilen dönüşümün sebepleri, Canetti'nin hicivcinin kişiliöinde iktidar sahibini keşfederek o güçlü örnekten uzaklaşmasıdır. Büchncr'in yapıtlarını okuduöu o gecenin Canetti için ne kadar büyük bir ay dınlanma olduğu, bugün artık bilinmektedir: Canetti, Büchner sayesinde Kra us'tan öğrendiği hicive olan eğiliminden kurtulur. Canetti'ye canlı olana saygı dııymayı ve her seyi olduğu gibi kabııl etmeyi öğreten Abrâham Sonne ile karşılaşmasını da önemli görüyorum. Bütün bunlar, güçlü sesiyle sanki kıyamet gününü ilan eden Kraus'un düşüncelerinden farklıdır. Otobiyografisinde özel bir dönüşüm biçimine rastlarız: Topluluklara konuşmalar yapan Karl Kraus'un metamorfozu ve "Tanrı'nın bile onun iyiliğini kıskanması gereken" (lnsanın Sılası) vebel ki hayal ürünü olan bir insanın, Sonne'nin sessiz kişiliği. Bir taraftan peygamberi anımsatan ve kötülüğün kişileşmiş hali olan Kraus, bu özelliği ile insanları tehdit ederken, diğer taraftan Sonne'de iyi insanın örncği gcrçckleşir, çünkü kendisi de acı çektiği için, kötülüğün gelişini sezinler ve onu engellemek ister. Zamanımızda şeytan bütün azizlerden daha inandıncı olduğundan, bu "imkânsız" insan, eskiden yazarlık yaptığı ve yazmayı bıraktığı, yani insanlığın laneti olan hayatta kalma fikrinden sıyrıldığı için dc iyidir; bu lanete, ölülere karşı işlediği hatalardan sözcüklcriyle onlara hayat vererek kendisini affettirmesinc rağmen yazarlar da dahildir. Kitle ve tktidarda hayatta kalma ve dönüşüm arasında bir karşıtlık bulunsa da aralannda bir ortayı bulan, değişim kabiliyeti sayesinde her şeyden sonra nayatta kalan ve her şeyin anlamını içinde barındıran ve onları ölümden kurtaran yazar bulunmaktadır. Yazar kendisini (1936) yılında Broch konuşmasında bile) ölümün bilincinde olan kişi olarak tanımlarken, başkaları bu bilinçten kurtulmaya çalışmaktadır; üstelik bunu kit leye aktarmak ya da öldürme iktidarlarını kullanmak suretiyle yaparlar. Yazar başkalarını ölüme göndererek hayatta kalmaz, tam tersine onları ölümden kurtararak hayatta kalır. Böylece yazar, kitle ve iktidar arasındaki ilişkinin dtşında, Canetti'nin "İnsanın Sılası" diyeadlandırdığı alanı kurar. Bu silatehlikededir. Notlarına şu düşünce hakimdir: tktidarın hayranlarından Nietzsche bugün felsefede bir idol haline gelmistir şu ya da bu oluşumu ya da ölümü lanrrya dönüştüren "bomba"yı etkisi altına alması değildir önemli olan, önemli olan bütün insanlığı, insanlığın bütün tarihini ele geçirmesi ve "insan"ı evrenin normu ve ereği olarak görmesidir. insanlığın en büyük günahı olan hayatta kalan olmak, kendini aşma isteğiyle hayatta kalan, yani yararlanma inancı nedeniyle hayvansılaşan insanlık, yeryüzünü ve insanlığı yok etme tehlikesinc sokmaktadır. Fakat Canetti bu karanlık içinde bir umut görür. insanın ya ratıcıdüşüncesininsınırı yokturvcbulanetin içinde bir umut olabilir. Belki can lılar için hayatta kalan hırsı, aynı anda hem ölüm hem de umut anlamına gelmektedir. Harekete geçmemek, dönüşüm, canlılara saygı... Ve belki dc bütün bunlar olmasa, kısa bir süre sonra ne hayatta kalan ne de ölüler üzerine kurulu bir egemenlik olacaktır. • Almancadan knaltarak çeviren: Dilek Turan Kide ve tktidar/ Elias Canetti/ Çeviren: CJüljat Aygen/ Ayrıntı Yayınlan/ /% SAYFA 17 hsanbğın lanetl