Katalog

Canetti'nin yapıtlarında kitle ve iktidar YOUSSEF ISHAGHPOUR Yeniden "Kitle ve Iktidar" üzerine C anetti'nin kendisi tarafından başyapıt olarak görülen Kitle ve Iktidar, onun bütün yapıtlarının yönlendiği bir odak olarak görülebilir mi? Yazarın bu yapıtında, bütün diğer yapıtlarında da rastlanan bir ana fıkir var mıdır? Insanın karşısına ilk bakı§ta birbirinden tamamen farklı konu ve amaçları bulunan, büyük bir çeşitlilik sunan yapıtlar çıkar ve kendimize şunu soranz, yoksa bir kaleydoskopla ya da tamamen rastlantı sonucu oluşmuş bir bütünle mi karşı karşıyayız? Canetti'nin Körleşme adlı tek romanı ile otobiyografileri (Kurtarılmış Dil, Kulaktaki Meşale, Gözlerin Oyunu) arasında herhangi bir benzerlik göze çarpmaz. Okur, roman ve otobiyografileri yazanın aynı kişi olduğu hissine dahi kapılmaz. Körleşmede kristalleşen kaos, çılgınlık, kötü niyet ve çaresizlik ile, özellıkle çocukluğunu ve yaşamının bir kesitini yansıttığı otobiyografilerindeki coşku, bilgelik, yücelik ve çocuksu hayret arasınua cok büyük bir fark vardır. Bu "değişim'e yol açan şeyler nelerdir ve bütün bu farklara ragmen Canetti'nin yapıtlan arasına gizlenmiş bir benzerlik bulunabilir mi? Aynen genç veya olgun Hegel, Schelling, Hcidegger, Lukacs ya da Wittgens tein'dan bansedıldıgi gını, bir genç bır de olgun Canetti'den bahseuilebilir. Genç Canetti bir hiciv yazarı olarak örneğin însanlığın Son Cîürıleri dünyanın batışı fikrine kapılmıştı, olgun Canetti bir bilge edasıyla canlı olanın kutsallığına inanır. üünyanın batışına dair paranoyik düşünce, Canetti'nin Körleşme adlı romanının ve ilk dramlannın perspektifini oluştururken, Süreliler adlı dranundan sonra, yaşama bağlı iyimser bir kahraman soz konusudur. I Kitle ve îktidar Canetti'nin başyapıtıdır ve bu yapıtında oelirleyici sezgisi şekillenmiştir, ama bu özclliğinin kaynağı çok daha eskilere dayanır. Genç Canetti'nin kitleyle ilgili yaşadığı deneyimlerin önemini biliyoruz. Kitle ile iktidar, yüzyılın temel sorunları olma yolundadır. Ozgür ve sorumlu birey olarak yaşanılan ve düşünülenler, öznenin felsefi yapısının sahip oldukları şeyler, Birinci Dünya Savaşı ile birlikte yok olur. Canetti kendisi de, Kitle ve îktidarı yazmak için, her türlü yazınsal çalışmadan uzaklaşmak zorunda olduğunıı belirtir. Ve böyle bir calışma sonucunda insanın bütünüyle bir değişimden geçtiği sonucuna varabiliriz. Ancak bu tür bir dnnüşüm dc yalnızca tek bir nedene baglanamaz. II Kitle ve îktidar Canetti'nin başyapıtıdır ve bu yapıtında belırleyici sezgisi şekillenmiijtir, ama bu özelliöinin kaynağı çok daha eskılerc dayanır. Cîenç Canetti'nin kitleyle ilgili yaşadığı deneyimlerin önemini bifiyoruz. Kitle ile iktidar, yüzyılın temel sorunları olma yolundadır. ()zgür ve sorumlu birey olarak yaşanılan ve düşünülenler, öznenin felsefi yapısının sahip oldukları şeyler, Birinci Dünya Savaşı ile birlikte yok olur. Böylece 1 lochzeit (Düğün) ve Komödie der Iitelkeit (Kendini Beğenmişlik Komedisi) veya Kulak Mibafiri adlı ovunlarını dolduran akustik maskeler ve karakterler ortaya çıkar. Bunlar Adorno'ya göre, "doldurulmuş özneler"den ibaretti, yani kendi başlarına varolan bireylerle hiçbir ilgileri yoktur. Öznenin felsefi yapısına eelince, o da kendisini tek veya özdeş olarak, yani egemenliğin öznesi ve iktidar figürü olarak yansıtmıştır. Canetti, kitle ve iktidar biçimlerinde yaşadığı zamanın özellilderini görür. Kitleyle ilgili deneyimi, onun ilk önemli deneyimi olmuştur. Bu Rathenau'nun öldürülmesinden sonra Frankfurt'taki ve 15Temmuzl927'deViyana'dakiişçikitleleridir. Bu işçi kitleleri genç Canetti'yi büyülemiştir, çünkü bu kitlcde insanlığın geleceğini görmektedir. Körleşmede bundan ayrıntılarıyla söz edilir. Parisli psikiyatrist Georg, hem kitle ve iktidardan, hem de harikulade güzel çılgınlık evreninden bahseder. Bu evrende kimlik hapsinden kurtulmayı safilayacak olan şey dönüşümdür. Eser, kitle scmbollerinin en önemlisi olan ateşle son bulur. Fakat başkahraman Peter Kien'de zatcn iktidarın bir figürü görülmez mi? Kien kitaplarının kitlesinden oluşan bir şeyden farklı mıdır? Tabii ki iktidarın diğer özellikleri olan hayatta kalabilme ve gizülik onda eksiktir. Fakat Kien'de iktidar hastalığı vardır: paranoya. Yaratıcılarveyazarlar paranoyadan ancak dönüşümle kurtulaDİlir. Fakat Kien dönüşümsüzbir kişiliğe sahiptir. Ve kahramanın adının kökeninde Kant ismi yatar, yani kitle içinde yok olmaya mahkum olan öznellilc ve soyut ideaîizm. Körleşmenın biçimı, yani sorunlu bir bireyin öyküsü olarak roman, bireyin doğumuna vc ölümüne bağlıdır. Fakat kitle salt gcrçektik olma eğilimine sahipse, roman sonuna ulaşmış bir biçim değil midir? "Don Quichotte"tan kitap yakmaya dek yapılan göndermeler, tspanyof mirasın basitçe reddinden çok daha fazla şey ifade eder, bunlar bir tür olarak romanın sonuna işaret etmektedirler. Körleşmede, romandan epik bir Sorunhı blreyln öyküsii tür oluşturmasını sağlayan ironi ve alma gücünün eksikliği hissedilmekte ve böylece ncsnclerin evrenini kendi içinde toplamasına yardımcı olmaktadır. Komanda asıl konu edilcn, yazmakla kendi çılgınlığından kurtulmak isteyen ve bütün diğer figürlerden yazarı Hıias Canetti'ye en çok benzeyen, bir ruh hastası olan Peter Kien olmasına rağmcn, romanda karakter hicvinin dünyası ele alınmıştır. Bunu izleyen tiyatro oyunlannda artık yazar bulunmadığı gibi, benzeşmeyen anlatırı ile kahraman benzeşmesi de görülmez; yalnızca sürüye ya da kitleye dönüşebilen karakterlerden oluşan parçalanmıs bir toplum vardır. Örneğin Düğün adlı oyununda evin ve dünyanın, iktidar sahibini andıran özellikleri bulunan, peygamberane bir idealist tarafından ilan edilen batışı karşısında kaçış ve av sürüsü oluşmaktadır. Nasyonal Sosyalizm ile Canetti kışkırtılmış kitleleri, iktidarın anlamını ve kitle ve iktidar arasındaki ilişkiyi keşfctmiştir. Fakat Kitle ve lktidarda bile bu ilişkiyi ayrıntısıyla acıklamamaktadır. Kendini korumak, uağılmaktan korumak için, kitle, kitle kristalleri oluşturur, ama kitapta kitlenin iktidarı nasıl oluşturdu ğu gizli kalmaktadır. iktidarın tek bir kişiye ihtiyacı vardır, fakat oluşması için" ise birçok kişiye ve kitleve ihtiyaç duyar. Nasyonal Sosvalizmın iktidara gelişinin etkisi altında KaJeme alınan Kendini Beğenmişlik Komedisi adlı oyununda, kitle ve iktidarın eşzamanlı oluşumu gözler önüneserilmektedir. Kendini beğenmişlik, herkesin kendi gerçek varlığını ele geçirdiğini sandığı aynadaki görüntüye Canetti'nin külliyatında bu sınırı Kitle ve îktidar adlı yapıt çizer: Bu yapıttan önce kurgusal eserler hâkimken, daha sonra yayımlanan tek kurgusal eseri Süreliler bir düşüncenin yansıması, kurguya dönüştürülmüş bir tez, 50'li yıllarda sıkça rastlandığı üzere bir entelektüel tiyatro oyunudur ve bu nedenle de önceKİ dramlarındaki salt teatral, dramatik ve yazınsal özellik bulunmaz. Canetti alışılmış anlamda bir kııramcı değildir. Kitle ve lktidar'da biçimler ve imgeler buluruz, fakat kavramlar bulamayız, çünkü kavramlar Canetti'ye göre iktidann ifadesidır ve bu nedenle de tanımlamaya çalıştıkları şeyleri gerçeğine uygun olarak kavrayamazlar. Nesnelere dışarıdan herhangi bir şey dayatmayan, aksine onlan anlamaya çalışan, özelliklerini yakalamak isteyen Canetti'nin bakış açısı, ad verme ve tanımlama yeteneği gerektirmektedir ve bunlar aynı zamanda nesnelere kendi özellikJerini tekrar kazandınr. Bu ise ancak dil ve yazı ile gerçeklcşcbilir. Başlangıçtan bugüne cıek Canetti, ister kurgusal ister düşünsel metinler yazsın, o ner zaman yazar olarak kalmıştır. îlk eserlerinde nâkim olan kurgusallık, Kitle ve lktidardan sonra düşünselliğe dönüşmüştür. Bu nedenle Canetti'nin yapıtfarını bu iki kategori altında toplayabiliriz. SAYFA 16 hrtldarm ifadasf CUMHURİYET KİTAP SAYI 502