Katalog

POLITIK BILIM Aykut Göker http:/www.ınovasyon.org;[email protected] Bana öğrettikleri dolayısıyia kendimi çok borçlu hisset- tiğim Freeman'a olan minnettarlığımı ona bizzat söylemeyi çok isterdim... Christopher Freeman'a Saygıyla... Christopher Freeman'ın yaşama veda ettiğini Ergun Türkcan haber verdi. Bilim ve teknolojipolitikalarının bilimsel bir araştırma konusu ola- rak ele alıntnasındaki ve yenilik iktisadı araştırmalarındaki öncö rolüy- le tanınan Freeman'la yüz yüze tanışma fırsatım hiç olmadı; ama o be- nim de hocamdı... Türkiye'nin sanayi, teknoloji ve bilimde yetkinleşme- si' meselesine duyduğum özel ilgiyi, zaman içinde, sistematik ve siste- mik birdüşünce tabanına oturtabilmemi ve bu ilgiyi sonuçta tamzamanlı meslekibirfaaliyetkonusuna dönüştürmemi sağlayan hocam... Sözünü ettiğim meseleyle olan özel ilgim, 1950 li yıllarda İTÜ'de öğ- renciyken başladı. Ozamanlar, bu bağlamda kafamda ilk belirginleşen, doğal olarak, 'sanayileşme/sanayide yetkinlik kazanma' meselesiydi. 196O'lı yıllardan itibaren de, bu mesele, benim için 'teknolojide ve bilim- de yetkinleşme' meselesiyle tam birbütünlü'k kazandı. Bu üçlii sarmalın temel dinamiğinin yenilikçilikte (inovasyonda) yet- kinleşmek'olduğunu ve bu yetkinliği kazanmanın sistemik bir bakış açı- sını gerektirdiğini bütünüyle bilimsel bir temelde kavrayabilmem ve kav- radıklarımı iktisada özgö terimlerle ifade edebilirhale gelmemse 1980'li yıllara, artık Freeman'ın Törkiye'den öğrencisi olduğum o yıllara rastlar. 'Yenilikçilikte yetkinleşmeyi' Türkiye'nin kendi koşullarında ele alarak çö- zümlemeye çalışırken en önemlidayanağım, geliştirilmesine Freeman'ın önemli ölçüde katkıda bulunduğu 'Ulusal Yenilik (Inovasyon) Sistemi'kav- ramıydı. Daha önce de yazmıştım; 'yeniliksistemi' kavramını ilk kez ortaya atan (1985'te) Isveçli bir iktisatçı, Bengt-Âke Lundvall'dir. Ancak, bundan he- men sonra, yenilik faaliyetierinde belirleyici bir rol oynayan ve yetenekleri, davranış normları, etkinlik düzeyleri her ülkenin kendi tarihsel koşulla- rına, gelişme düzeyine, bilgi ve deneyim birikimine göre değişen ulusal unsurların ve bunlar arasındaki ilişkilerin önemini vurgulamak üzere 'ulu- sal yenilik sistemi' kavramı ortaya atıldı. Bu kavramın ortaya atılması, Lundvall'in de belirttiği gibi, Christian Freeman, Richard R. Nelson ve kendisinin, 'teknik değişim ve ekonomi kuramı'nı konu alan birprojede bir araya gelmeleriyledir. Bu proje, Giovanni Dosi, Christopher Freeman, Richard R. Nelson, Gerald Silverberg ve Luc Soete gibi iktisatçıların editörlüğünü yaptıkları bir kitapla (1988) sonuç- landı ve bu kitap 'ulusal yenilik sistemi'konusunu bilim dünyasının ve ay- rıca, bilim ve teknoloji politikalarıyla uğraşanların gündemlerine taşıdı. Bu kavram, son çözömlemede, bilgiyi [özellikle bilim ve teknolojiyi] üretebilmenin; öretilen yeni bilgileri[özellikle bilim ve teknolojide yeniola- nı] öğrenip ekonomik ve toplumsal faydaya dönöştürebilme ve bu yet- kinliğin sürekliliğini sağlayabilmenin ulusal düzeydeki sistemini anlat- maktadır. 4O'lı yaşlarının sonuna gelip dayanmış bir kişinin kendisini yeniden bir öğrenci hem de Freeman'ın bir öğrencisi olarak duyumsamasının ver- diği heyecanla olacak, öğrendiklerimi, özellikle de 'ulusal yenilik siste- mi' kavramını, bir nebze de olsa bu konulara ilgi duyabilecek bir çevre- ye de aktarabilmek için, onun "New Technology and Catching Up"öz- gün adıyla The European Journal ofDevelopment Research dergisinin Haziran 1989 tarihli 1 'inci sayısında yer alan anıtsal makalesini Türkçeye çevirmiştim. ('www.inovasyon.org'sitesinden erişilebileceğiniz bu çe- viri Mühendis ve Makina dergisinin Eylül 1990 tarihli sayısı ile Endüstri Mühendisliği dergisinin Kasım 1990 tarihli sayısında yayımlanmıştı.) Bana öğrettikleri dolayısıyia kendimi çok borçlu hissettiğim Freeman'a olan minnettarlığımı ona bizzatsöylemeyi çok isterdim; olmadı. Ondan öğ- rendiklerimi TÜBİTAKve TTGV'de çalıştığım yıllarda Türkiye'ye özgü ko- şullarda yeniden yorumlamaya çalışarak ülkemin yararına sunabilmek için elimden geldiğince gösterdiğim çaba, bu borcun ne kadannı öder; onu kestiremiyorum. Ama, çağın teknolojisini yakalamaya çalışan, sonradan yola çıkmış ülkelerin sorunlannı iyi bilen Freeman'ın bu çabamdan haberdar olsay- dı, borcumun hiç olmazsa bir bölümünü bağışlayacağmdan eminim. BİLİM, ARAŞTIRMA, POLİTİKA Bilim ve Teknoloji Yenilik iktisadının, bilim ve teknoloji politikası araştırmalarının büyük önciisü Prof Christopher Freeman'ı (1921 -2010) kaybettik. Bu yazıyı, 16 Ağustos 2010'da, Levves'de (Sussex) evinde dostları arasında, sulh içinde hayata veda eden Emeritus Profesör Chris Freeman'a, eski bir bilim politikacısı ve bir öğrenci- si olarak, ona son kez saygımı sunmak, bilimsel borcumu ödemek için yazıyorum. Sanıyorum ki, Türkiye'de, onu tanımış olan az sayıdaki SPRU'cu dost da bu acı- mi paylaşir. Prof. Dr. Ergun Türkcan, Emekli Prof. Or. (A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Iktisat Bölümü) ve TÜBİTAK Başkan Danışmanı, 1993-2003. Bilim&Teknoloji ve Yenilik Politikalan: Bilimin sosyal işlevleri çok eskilerden bc- ri, filozofların, devlet adamlarımn ilgisini çekmiştir. Ancak, bilim ve teknolojiyi belli amaçlarla yönlendirmek, ulusal yenilik sistem- lerini yaratmak ve gcliştirmek için kamu kay- naklarını kullanmak, politikalar tasarlamak, da- ha doğrusu, bu tür amaçları, modern devletin iş- levleri arasına katmnk en ;\z iktisat polirikalanykı yaşıt sayılabilir. Modern iktisat politikalarının "teorisi:", el- yordamıyla uygulanması daha önce görülmekle birlikte, makro iktisat teorisinin doğıışu, J. M. Keynes'in, 1936'da çıkan Genel Teorisi'ne bağ- lanır. Yine İkinci Dünya Savaşı'ndan önce, bü- yüme-kalkınma modellerinin ilk hahercisi sayı- kın, Keynes'in öğrencisi Roy Harrod'un The Economic JoııninFda 1939'da yayımlanan ünlü makalesi (An Esmıy in Dyn;mıic T/ıeory) ile ay- ııı yılda basılan fizikçi D. J. Bernal'in Bilimin Sosyal lslevi aıil\ kitabı, u:un vadeli (kalkmnıa' cı) iktisat politikalarıyla, sosyal amaçlı bilim po- litikasmın teorik zeminlerini hazırlamaktaydı. Yine aynı tarihte, 1939'da, yayımlanan J. Schumpeter'in Business Cyclcsı, 1920'lerde, Rus iktisat araştmcısı Nikolay Kondratieff tara- iından gösterilen "uzun dalgaların" teknolojik ye- niliklere dayanan bir açıklamasıydı. Aslmda, daha da geriye fiidilirse, 19 yy ikin- ci yarısmda, KarlManc, Kapital'de, (3 cilt), ka- pitalist sistemin teknoloji bağımlılığını, "serma- yenin organik kompo:isyonu" ve "nispi sömürü oranı" kavramları etrafmda dinamik bir açıkla- maya kavu^tunııaya çalışmıjtı: Sistem teknolo- jik ilerleme olmadan senııaye birikiıni yapamaz- dı, ya aşırı birikimle ya da birikimsiz kalarak çö- kecekti. Ama ne Manc da ne de Schumpeter de, olguyu tanımlama ve sonuçları kestirme çaba- sından ötede, pratik bir iktisat politikası reçete- si teklifi yoktur. Liberal iktisat piyasa dinamik- leriniıı yaşandığı bir sistemdir. Oysa, İkinci Dünya Savaşı'ndan sonraki "re- fah devleti" ile kalkmıp refaha kavuşnıak isteyen fakir ülkeler, daha hızlı sermaye biriktirmek, bü- yiimek için bilim vc tcknolojidcn sistemli bir bi- çimde yararlanmak istiyorlardı, ama nasıl? Bunun için bilim ve teknoloji sistemlerinin milli ekonomiyle organik bağlarını, etkileşimle- rini, bilim ve teknolojiyi üreten araştırma geliş- tinne (AR-GE) çalışmalanyla, bu sonuçların üre- time uygulanması, yani yenilik süreçlerinin an- laşılııi çeşitli düzlemlerde, politika formülasyon- larına dönüşrüı-ülmesi gerekiyordu. Prof. Freeman ve arkadaşlarının çalıjtığı, daha doğrusu yarattığı alan buydu: Bilim Politikası Araştırmalan. CHRIS FREEMAN, SPRU'YU KURUYOR: Chris, Londra'daki Milli Iktisadi ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü (NIESR) bünyesinde ik- tisat uzmanı olarak çalışırken, 1966'da, yeni kurulmuş olan (1962) Sussex Universitcsi'nin Rektörü Prof. Asa Briggs'den (büyük bir sosyal ra- rihçiydi) bir "Bilim Politikası Araştınna Ünitesi" yani SPRU'yu (Science Policy Research Unit) kunıuı teklifini kabul eder. SPRU, bu alanda, dün- yadaki ilk ve şu anda da en büyük araştırma ku- rumlarından birisidir. Ben 1966'da TÜBİTAK ta- nıfmdan SPRU'ya gönderildiğimde, (ünitenin ilk yabancı araştırıcısı oldum) bir yatakhanenin gi- ri§ katında 7-8 odaya sıkışmıştı; doktora çalış- masına da açılmamıştı. Chris Freeman, daha önce, 1962'de, OECD'nin mali yardımıyla Frascati Elkitabı diye bilinen, araştırma&.geliştirme (AR-GE) faaliyetlerinin ölçülmesi ve çeşitlerinin, sektör- lerinin, girdi ve çıktılarının lanımlanmasına yö- nelik çalışmalarm gövdesini bitirmiş, kitabın za- man içinde gelişmesini izliyordu. Frascati (ilk top- lantıların yapıldığı, Roma'nm güneyinde bir ka- sabadır), ranımları ve isratistik yöntemleri, bi- lim politikasmm alfabesi gibidir; bu yüzlerce kav- ram ve istatistik konvansyonlar olmadan hiçbir faaliyeti ölçx;mez ve karşılaştırma yapamazsmız. Bu arada, Freeman bir başka araştırıcı (Young) ile milli gelir hesapları çok farklı bir mantıkla in- şa cdilen Sovyetlerin AR-GE faaliyetlerini, Batı ekonomileriyle karşılaştıracak yöntemler bu- larak, ilk sonuçlarını bir OECD kitabı olarak ya- yımladı 1 .