Katalog

o _ l o Q_ ı O >- •K—I Cû 7FME/. DUYGU'YA MODERN ÇAĞINYENİLERİKATILDI: Yüceltme, Ilgi, ŞüJcran, Qıjrar ve Ka/a KarışıJclığı A Bunlar çağımızın "garip duyguları".. Ama yine modern çağın daha masum, garip bulmadığımız başka duyguları da var: Hırs, Utanç, Sıkıntı, Gerginlik, Kıskançlık ve Sevgi ltı temel duyguyu sayabilir misiniz? Bu ko- nuda bir görüş birliğine varmak pek de mümkün değil, ama ruhbilimciler ortak görüşü: Neşe, Üzüntü, öfke, Korku, Şaskınhk ve Tiksinti. Listcyi oluşturan Büyük Alülı, gerçekten de dünyanın nere- sinde olursa olsun insanların yüzlerine aynı biçimde yansı- yan duyguları içeriyor. İnsanların bir tür olarak yaşamlannı sürdürmelerinde önemli bir rol oynayan bu duygular, yarım yüzyılı ajkın bir süre boyunca yoğun araş- tırmalara konu oldu. Atalarımız düşmanlarından kaçmak ya da unların üstesinden gelmek için korku ve öfkeye, hasta- lıklardan kaçınmak için tiksinmeye gerek duyar- lardı. Gelgelelim, zaman değişti artık. Şimdi başka duygulann öne çıktığı çokıîaha incelikli bir dünyada yaşıyoruz. Ömeğin, hırs, utanç, sıkıntı, gerginlik, kıskançlık ve sevgi, mo- dem çağı simgeleyen duygular olabilir. Ancak günümüzde giderek önem kazanan çok daha garip duygular var. Burada her biri Büyük Altılı'nın yanında yer almayı hak edebtlecek denli güçlü gerekçeleri olan bu duygulardan beşine yer veriliyor. Rita Urgan, Kaynak New Scientist, 16 Ocak 2010 * • m | eıj oll k( İılg YÜCELTME (MORAL VERİCİ DUYGU) 1 A.B.D Başkanı Barack Obama'nın geçtiğimiz yıl ekonomik krizin ortalarında yaptğı bir konuşmanın ardından, Virginia Üniversitesi'nden Jonathan HakJfın adı- nı koyduğu yüceltme duygusu, görünüşte evrensel bir duygu. Günümüzün yazma bilmeyen toplumlarında henüz görülmese de, Japonya'dan Hindistan'a, ABD'den Rlisrjn'e dek birçok ülkenin insanlannda tanıkolunması yüceltme duygusunu Büyük Altılı ile eşitbir konuma oturtuyor. Ancak bu duygunun yaşamımızı sürdürmeye yarayan en temel duygular ara- sında yer alabilmesi için bir amaç da içermesi, gelişmemizi sağlayacak edimleri devinime geçirmesi gerekiyor. 0 halde, yüceltme ne işe yarıyor? Heidtönceleri bu duygunun bizleri daha soy- lu, ya da daha yüce gönüllü kıldığına ina- nıyordu. Ancak denekleri iki gruba ayı- np birine Ophrah dizisinden yüceltici bir sahne, ötekine de Seinfeld dizisinden yü- celtici olmayan bir sahne izlettiği ve ar- dından onlara biryabancıya yardım et- me şansı tanıdığı araştırması sonucun- da Heidt iki grup arasında herhangi bir fark göremedi. Bunun üzerine, yücem'len insanla- rın bu deneyimlerini dile getirirken sık- lıkla sözünü ettikleri tıkanma duygusu- nun oksitosin hormonuyla ilintili olabi- leceğini düşündö. öğrencisi Jennifer Silvers'in oksitosinin emziren annelerde süt akışını sağladığı görüşünden yola çıkan Heidt bu kez aynı kayıtlan emziren an- nelere izletti. Sonuçta Ophrah izleyen annelerin, Seinfeld izleyenlere kıyasla, sütünde bir aıtş olduğu ve bebeklerini beslemeye ve kucaklamaya daha uzun zaman ayırdıklan görüldü. Oksitosin, insanlarınyabancılara yardım etmelerini sağlamakyerine, do- kunma, kucaldaşma ve karşılıldı güven duygusu yaratma gibi arzulan körükjüyordu. Görülen şu ki,yüceltmenin birftzyolojik birde güdüleyici etkisi var. Ancak, Büyük Altılı'nın tersine, yüze yansıyan belli bir göstergesi yok. Yüceltme aynı zamanda oldukça endertanık olunan birduygu. Kişiden kişiye büyükfarklılıklar gösterse de, insanlar genelde bu duyguyu haftada bir kezden az yaşıyor. Heidt yüceltme duy- gusunun güven yaratma amacıyla kullanılabilmesi durumunda günümüz diinya- sında kişisel ilişkilerin güçlenmesine ya da onanlmasına katkıda bulunabileceği- ne dikkat çekiyor. GURUR (İKİ YÜZLÜ DUYGU) Küstah ve kibirli gurur duygusu oldum olası ye- di ölümcül günahın en ölümcülü olarak bilinir. Ne var ki, gurur kimi zaman son derece soy- lu bir duygu da olabilir. Bir işi başarmanın sonu- cunda yaşanan, insanın kendisini mutlu ve değerli hissetmesini sağlayan o duyguyu hepimiztatmı- şızdır. Gurur duygusuna odaklanan birkaç uzmandan biri olan British Columbia Üniversitesi ruhbilim- cilerinden Jessica Tracy işte bu yüzden "kibirli gu- rur" ile "gerçek gurur" arasında bir ayırım yapı- yor. Tracy gurur duygusunun iki farklı biçimde or- taya çıkabileceğine, ancak dışa yansıyan gö- rüntüsüne bakarak hangisi olduguna karar verilemeyeceğine dikkat çekiyor. Her iki durumda da insanlar genellikle başlannı geriye rtiyor ve omuzlarını gererek gö- ze olabildiğince büyük görünmeye çalışıyorlar. Charles Darvvin'in "Insan ve Hayvanlarda Duyguların Dışavurumu" adlı yapı- tında da belirttiği gibi, gururlu insan "şişmiş ya da kabarmış" gibi bir görünüm ser- giliyor. Öyle ki, gurur duygusunun tipik bir yüz ifadesi var, ama öteki temel duygu- ların tersine, bu duygunun dışa vurulmasında yüz yalnızca küçük bir rol oynuyor. Gurur "özbilinçli" bir duygu olması açısından da BüyükAltılı'dan farklı bir özel- liktaşıyor. Utanç, suçluluk ve sıkılganlık gibi, gurur da benlik bilincini ve kendi ken- dini değeıiendirme yetisini gerektiriyor. Peki, gurur duygusunun amacı nedir ve gö- rüntüleri aynı olmakla birlikte neden iki farklı biçimde kendini belli eder? Genelde insanlar gurur duygusunun dışa vurumuna tanık olduklarında bunu yüksek statü- ye bağlarlar. Öyle ki, gurur insanlan saygınlık kazanmak amacıyla iyi bir şeyler yap- maya iter. Ancak bunu yapmanın iki farklı yolu vardır. 11ki, üstünlük kurmaya da- yalıdır ve genellikle insan olmayan primatlarda görülür. Bu nedenle, ötekilerin üs- tesinden gelebilecek ya da öldürebilecek daha iri ve daha güçlü bireylere saygı du- yulur. Bunların insan türündeki özdeşleri oyun alanlarındaki kabadayılar ve her şe- ye burnunu sokan çok bilmiş patronlardır. Statü edinmenin ikinci yolu saygınlıktır. Bu durumda bilgi ya da beceri yolu ile saygınlık ve güç kazanılır. Bu iki yol gu- rurun iki farklı türünün tanımına tam tamına uyuyor. Birinde saldırganlık ve aşırı gü- ven ağır basarken, ötekinde yoğun çalışma ve özgeci davranışla başarıya ulaşma arzusu devinime geçiriliyor. b n