Katalog

David Shenk'ln ki- tabına verdiğl ad 'Ölümsüz Oyun' satranca yakışan blr ad. Satrancta 'ölümsüz Oyun' dlye nltelenen bir oyunun yaratıcısı Adolf Anderssen 1858de Paul Morphy'yeyenilene kadar dünyanın en güçlü oyuncusu kabul edll- mls. Ajağıda Adolf Anderssen ve Paul Morphy (sağda) Paris'te bu karsılaşmada. Y eryüzü Kitaplığı CEULÖSTER [email protected] David Shenk'in 'ölümsüz Oyuıfu, satrancın binlerce yıllık tarihini keyifli öykülerle anlatıyor Altmış dört karelik tımarhane 1 980'lerde satranç oyununun en büyük kapışmalarından bi- rini gerçekleştiren Kasparov ile Karpov'un, geçenlerde gösteri için de olsa yeniden satranç tahtası- nın başına oturmalan, David Shenk'in bir süre önce okuduğum The Immor- tal Game: A History of Chess (ölüm- süz Oyun: Bir Satranç Tarihi) adlı ki- tabına yeniden göz atmama yol açtı. Doub- leday yayınlanndan çıkan kitabın satırları arasında gezinirken de, 1970'lerin başına uzandım. 12 Mart döneminde Mamak Askerî Ceza- evi'nde, Ingiliz büyükusta Harry Golom- bek'in The Game of Chess (Satranç Oyunu) adlı kitabını getirtip Türkçeye çevirmiştim. Büyük keyifli. Düşünebiliyor musunuz: En küçük bir mahremiyetin kalmadığı altmış ki- şilik bir koğuşta, önümde yazı makinem, solumda Golombek'in kitabı, sağımda sat- ranç tahtası. Kitapta çözümlenen oyunları hem oynuyor hem de çeviriyorum. Gerçi çeviriyi sonradan o kargaşalı günlerde kay- bettim, ama hiç üzülmedim. Çünkü o baskı günlerinde birkaç aylığına da olsa sağaltım görevini fazlasıyla yerine getirmişti. Kitabın yazan Golombek, Britanya'nın ye- tiştirdiği en büyük satranççılardan biriydi. 1947,1949 ve 1955 yıllarında Britanya şampiyonu olmuş, 1945-1985 yılları arasın- da The Times ve The Observer gibi gazete- lerin satranç yazarlığını üstlenmiş, tam 38 satranç kitabı yazmıştı. David Shenk'in kitabından, Golombek'in bir özelliğini daha öğrendim. II. Dünya Sa- vaşı yıllannda, başka satranç oyuncularıyla birlikte Bletchley'deki Devlet Kod ve Şifre Okulu'nda görev yapmış. Burada özellikle Almanların "Enigma" kodlannın çözülmesin- de önemli rol oynamış. Golombek'in, Şifre Okulu'ndaki çalışma arkadaşlanndan biri de ünlü matematikçi ve mantıkçı Alan Turing'miş. 1940'larda orta- ya çıkan sayısal bilgisayarlar için kuramsal bir temel oluşturan, ya- pay zekâ çalışmalarının öncüle- rinden Alan Turing. Golombek'le Turing, Bletch- ley'deki yoğun kod ve şifre çöz- me uğraşından vakit buldukça satranç tahtasının başına oturur- larmış. Ama Golombek o kadar üstünmüş ki, Turing'i oyunu terk etmek zorunda bıraktıktan sonra tahtayı ters çevirir, Turing'in taş- larıyla kendisine karşı oynar ve oyunu yine kazanırmış. Shenk'in, kitabında geniş yer ayırdığı adlardan biri de, 19. yüz- yılın efsanevi satranç ustası Paul Morphy. Shenk'e bakılırsa, sat- ranç dünyasından bir kuyrukluyıl- dız gibi geçip giden Morphy, "satrancın Edgar Allan Poe'su" olarak kabul ediliyor. Bazı otorite- lere göre de, gelmiş geçmiş en zeki oyuncu. Daha yirmi yaşında New york kentinde düzenlenen ilk Amerika Satranç Turnuvası'nda birinci olmuş. Daha sonra Avrupa'ya giderek, karşısına çıkan bütün satranç ustalarını, bu arada gayrires- mi dünya şampiyonu Adolf Anderssen'i de yenmiş. Paris'te gözleri bağlı olarak sekiz güçlü oyuncuyla karşılaşmış, bunlardan altı- sını yenerken ikisiyle de berabere kalmış. Döneminin çok ilerisinde bir oyuncuymuş. Saldından önce taşlann uygun ve gerekli yerlere getirilerek geliştirilmesi ilkesini ilk onun uyguladığı söyleniyor. 1859'da ABD'ye döndüğünde, piyon ve hamle üs- tünlüğü tanıyarak oynama önerisine karşın rakip bulamayınca satrancı bırakmış. Shenk nedenlerini açıklamıyor, ama Morphy avukathk mesleğindeki başarısızlı- ğının ardından garip davranışlı ve kuruntulu bir kişi olarak kabuğuna çekilmiş. Kimileri, bunun kuruntudan da öte paranoya olduğu- nu söylüyorlar. Morphy, tıpkı Poe gibi, çok genç yaşta göçüp gitmiş bu dünyadan. Morphy'nin öyküsü, 1958'de 15 yaşında büyükusta unvanını kazanarak o güne de- ğin bu unvanı kazanan en genç satranç oyuncusu olan, 1972'de Boris Spasski'yi yenerek dünya şampiyonluğuna ulaşan Bobby Fischer'i anımsattı bana. Fischer de, Uluslararası Satranç Federasyonu'yla an- laşmazlıklar yaşadıktan sonra inzivaya çe- kilmiş, yıllarca hiçbir turnuvaya katılmamıştı. Morphy ve Fischer'in içe kapanışları, aklı- ma, satranç üstüne kitaplan da bulunan oyun yazan Fernando Arrabal'in bir sözünü getiriyor: "Satranç da, tiyatro da deliliğe yol açar..." Ama bilimkurgunun babası H. G. VVells'in satranca kara bakışı, Morphy ve Fischer'in ruh hallerine ilişkin daha derin ipuçları içeriyor sanki: "Hiçbir şey satranç kadar vicdan azabı vermez insana. Satranç insanoğluna yönel- tilmiş bir lanettir. Satrancta mutluluk yok- tur... Satranç oynamak dünyanın en ola- ğanüstü tutkulanndan biridir... Uğraşların en esriticisidir... Insanı yok eder. Diyelim, gittik- çe ünlenen bir politikacı ya da sanatçıdan nefret ediyorsunuz. Bıçak ya da bomba gibi modası geçmiş silahlara gerek yok; ona satranç oynamayı öğretin ve satranç tutku- su aşılayın, yeter..." David Shenk'in kitabının adı, kuşkusuz, Hindistan'da doğan, 6. yüzyılda Iran'a, ora- dan da Arap topraklarına ulaşan, Müslü- manlardan Ispanyollara, Bizanslılardan da Italyanlara geçerek tüm Avrupa'ya yayılan satranca yakışan bir ad: Ölümsüz Oyun. Ama Shenk, satranç tarihinde "Ölümsüz Oyun" diye nitelenen bir oyunu da anlatıyor okurlanna. Üstelik "ölümsüz Oyun"un yaratıcısı, 1858'de Paul Morphy'ye yenilene kadar dünyanın en güçlü oyuncusu kabul edilen Adolf Anderssen. Morphy'nin satrancı bı- rakmasından sonra yeniden "en büyük" un- vanını elde eden Anderssen, hızla karar ver- meyi zorunlu kılan kombinezonları keşfetme yeteneğiyle tanınıyormuş. Anderssen'in, 1851'de Lionel Kieseritzky ile Londra'da yaptığı karşılaşma tarihe "ölümsüz Oyun" olarak geçmiş. Beyazlarla oynayan Anders- sen, pozisyon üstünlüğü elde etmek için iki kalesini vermekle kalmamış, herkesin ağzını açık bırakarak bile bile vezirini de feda et- miş ve hemen ardından unutulmaz bir mat gerçekleştirmiş. Shenk'in kitabındaki en şaşırtıcı bölüm- lerden biri de "deha" üstüne. Çoğumuz üs- tün satranç yeteneğinin doğuştan olduğu- na, genetik bir mutasyon olduğuna inanınz. Ne ki, birçokları da, birçok başka alanda ol- duğu gibi satrancta da çok çalışmanın, di- siplinin ve tutkunun "deha"da büyük payı olduğunu savunuıiar. Shenk, "deha"nın edi- nilebileceğini, dahası öğretilebileceğini gü- nümüzde yaşanan gerçek bir öyküyle anla- tıyor: Laszlo Polgar adında bir Macar ruhbilim- ci, 1960'ların sonlarında, hersağlıklı bebe- ğin bir dâhi olarak yetiştirilebileceğini ileri sürmekle kalmamış, bunu kendi çocukları- na uygulayarak kanıtlayabileceğini açıkla- mış. Laszlo Polgar ve karısı, evde eğittikleri üç kızlanna satranç dersleri de vermişler. Gerisini Shenk'ten dinleyelim: "Polgar'ların kızlan Zsusza, Zsofia ve Ju- dit çok küçük yaşlardan başlayarak her gün sekiz-on saat satranç çalıştınldılar. Denile- bilir ki, 8 yaşından 18 yaşına kadar toplam yirmi bin saat satranç çalışarak birer 'sat- ranç dehasf oldular. Zsusza, 1991'de 21 yaşına geldiğinde, turnuvalarda kazandığı başarılar sonucynda tarihteki ilk kadın bü- yükusta unvanını elde etti. Zsofia da dünya çapında bir oyuncu oldu. En küçükleri Judit ise, 15 yaşında, daha önce Bobby Fischer'a ait olan bir rekoru kırdı ve tarihin en genç büyükustası unvanına kavuştu..." Evet, ölümsüz Oyun, satranç öğreten, açılışların, oyun sonlarının inceliklerini gös- teren bir kitap değil; altbaşlığında da açıkça belirtildiği gibi, satranç tarihindeki ilginç olayları, çarpıcı kişilikleri öykülendirerek, bu ölümsüz oyunla savaş, sanat, bilim ve insan beyni arasındaki bağıntıları aydınlığa çıka- ran bir yapıt. Gerçi kitabın sonundaki ekte bazı unutulmaz oyunlar okura sunulmuyor değil, ama Shenk'in kitabının asıl özelliği, bu "64 karelik tımarhanede" tarih boyunca yaşanan insanlık durumlan ve ruh hallerini gözler önüne sermesi. Dilimizde de yayımlanması kazanç ola- caktır. • '•'•A;<>-:: SAYFA 6 C U M H U R İ Y E T K İ T A P SAYI İ 0 3 5