Katalog

12 C S TRATEJİ Türkmenbaşı’nın ani ölümü Avrasya enerji Anar SOMUNCUOĞLU TUSAM RusyaUkrayna Araştırmaları Masası [email protected] 21 yıldır Türkmenistan’ın başında bulunan Saparmurat Niyazov’un, namı diğer Türkmenbaşı’nın ani ölümü, Avrasya siyasi arenasında deprem etkisi yarattı. 21 Aralık 2006 tarihinde yaşamını yitiren Türkmenbaşı’nın yerine kimin geçeceği, iktidar mücadelesinin iç karışıklığa neden olup olmayacağı, ülkenin iç ve dış politikasında değişikliklerin olup olmayacağı, özellikle bölgeyle ilgilenen ülkelerde merak konusu. Zira Türkmenbaşı, tam da Avrasya’da enerji rekabetinin kızıştığı ve doğal gaz tedariki açısından Türkmenistan’ın kilit duruma geldiği bir dönemde aniden yaşama gözlerini yumdu. İran ve Afganistan ile komşu olması nedeniyle Orta Asya’da son derece özel bir jeopolitik öneme sahip olan Türkmenistan, zengin doğal gaz kaynaklarına (ispatlanmış rezerv 3 trilyon metreküp, tahmini 1520 trilyon metreküp) sahip bulunuyor. Ortadoğu’nun istikrarsızlık içerisinde bulunduğu ve eski Sovyet ülkeleri üzerinde ABDRusya rekabetinin yaşandığı bu dönemde, enerji güvenliği ön plana çıkıyor. Bu enerji güvenliğinin sağlanmasında Türkmenistan doğal gazının kritik bir önemi bulunuyor. Türkmenistan, doğalgaz ve petrol kaynaklarının yanı sıra jeopolitik konumu nedeniyle de başta ABD olmak üzere Batı’nın ilgisini yoğun olarak çekiyor. Türkmenbaşı’nın ölümünün ardından oluşacak dengeler için hesapların yeniden yapıldığı sürece girildi. Atayev’e karşı Türkmenistan başsavcılığı tarafından dava açılması ve hatta bazı kaynaklara göre tutuklanması, bu kişinin daha Türkmenbaşı’nın cenazesi kalkmadan başlayan iktidar mücadelesine kurban verildiğini gösteriyordu. Birçok yabancı yorumcu, iktidar mücadelesinin ülkede istikrarsızlığa yol açabileceği görüşünde. Her ne kadar son dönemde Türkmenbaşı’nın oğlunu kendi yerine hazırlamaya başladığı konusunda bazı bilgiler yer alsa da, oğlunun siyasi mücadeleye katılması, katılsa bile bağımsız bir figür olması zayıf bir ihtimaldir. Bununla birlikte şu anda vekaleten devlet başkanlığını yürüten Kurbangulı Berdımuhammedov’un, Türkmenistan Anayasası’na göre devlet başkanlık seçimlerine katılabilmesi için 26 aralık günü anayasada değişiklik yapıldı. Berdımuhammedov’un öne çıkarılmasına rağmen, arka planda güvenlik güçlerinin başında bulunan kişilerin esas olarak etkili olduğu tahmin ediliyor. Bununla bağlantılı olarak Türkmenbaşı’nı koruyan muhafız birliklerinin başında bulunan Akmurad Recepov’un ismi öne çıkıyor. Türkmenbaşı’nın yanında uzun süre bulunan Recepov’un yanı sıra Savunma ve İçişleri bakanlarının da iktidar mücadelesine katılmış olabileceği gelen haberler arasında. krizinde ortaya çıkmıştı. Zira iki ülke arasındaki krizin arkasında, Türkmen doğal gazı başta olmak üzere Orta Asya doğal gazının Ukrayna’ya doğrudan mı yoksa Rusya aracılığıyla mı satılacağı konusu bulunuyordu. Tüm çabalarına rağmen Ukrayna, Türkmen gazını Rusya’dan almak durumunda kaldı. Bu çekişme bütün dünyaya ve özellikle Avrupa’ya enerji güvenliğinin ne demek olduğunu bir günde öğretti. Arkasından Rusya ve Gürcistan arasında patlak veren kriz ve Gürcistan’ın alternatif doğal gaz arayışları, zaten AB nezdinde prensip kararı alınan NABUCCO boru hattının Türkmenistan’a kadar uzanmasının önemini bir kez daha tüm çıplaklığıyla Avrupa ülkelerine gösterdi. Rusya’nın devam eden Orta Asya doğal gazı hakimiyetine rağmen, 2006 yılı bu hakimiyetin aşınma işaretlerinin verildiği bir yıl oldu. Bir taraftan 2006 yılının başında Türkmenistan ve Kazakistan doğalgazının Çin’e satışı için görüşmeler yapıldı ve 2009 yılına kadar doğal gaz boru hattının inşa edilmesi için anlaşma imzalandı. Bu anlaşmaya göre Türkmenistan 2009 yılından başlayarak 30 yıl boyunca Çin’e yılda 30 milyar metreküp doğal gaz verecek. Diğer taraftan Türkmenistan, Afganistan, Pakistan ve Hindistan’ı birbirine bağlayacak olan TransAfgan doğalgaz boru hattının yapımı için ABD çalışmaları sıkılaştırdı. Buna ek olarak Orta Asya konusunda aktifleşen AB yetkilileri de Türkmen gazının DoğuBatı yönünde akması için Türkmenistan ile görüşmelerde bulunuyordu. Nitekim, Rus haber kaynaklarına göre Türkmenbaşı vefatından sadece birkaç gün önce bu konuda AB’nin Orta Asya özel temsilcisi ile görüşmüştü. Ölümünden sadece bir buçuk ay önce ise Almanya Dışişleri Bakanı ile yaptığı görüşmede Türkmenbaşı, yeni keşfedilen İolotan doğal gaz yatağının 7 trilyon metreküplük rezerve sahip olduğunu belirtti ve Alman şirketlerini Kazakistan ve Rusya üzerinden geçen Hazar boru hattının yapımına davet etti. Her ne kadar İolotan rezervlerinin iddia edildiği gibi muazzam olmayabileceği belirtiliyorsa da, bu doğal gaz yatağının alternatif boru hattı projelerinin gerçekleşme ihtimalini güçlendirdiği belirtiliyor. Türkmenbaşı’nın bütün taraflarla görüşmesine rağmen, planlanan bütün boru hatlarının Türkmen gazıyla doldurulmasının mümkün olmadığı konusunda uzmanlar hemfikir. Dolayısıyla alternatif boru hattını ilk önce kimin uzatabileceği önem kazanıyor. Türkmenbaşı’nın ölümü Batı ülkelerine ümit verirken, Türkmenistan ile doğal gaz anlaşmaları bulunan ülkeler tedirginlik içerisinde. Nitekim Türkmen gazı üzerindeki hakimiyetini kaybetmek istemeyen Rusya, iki ülke arasındaki ilişkilerin değişemeyeceğini ümit ettiğini kaydetti. Bu sene Türkmenistan’dan yaklaşık 68 milyar metreküp doğal gaz alan ve yapılan anlaşmalara göre 2007’de 14 milyar metreküp doğal gaz alması beklenen İran ise, Türkmenbaşı’nın ölümünün ardından gaz anlaşmalarına ek olarak kendi güvenliğinin de tehlike altına girebileceğinden endişeleniyor. İran’ın kuzey komşusu Türkmenistan’ın Batı’ya kapalı bir ülke olması İran’ın işine gelirken, İKTİDAR MÜCADELESİ Türkmenbaşı’nın sağlığı konusunda kalp problemleri olduğu bilinse de, ani bir şekilde yaşamını yitirmesi, komplo teorilerinin de kurulmasına sebep oldu. Özellikle bütün devlet sisteminin kurucu devlet başkanı üzerine kurgulandığı bir ülkede, devlet başkanının ani ölümünün bu kadar hızlı bir şekilde duyurulması, çevresinin böyle bir gelişmeye hazırlıklı olduğu hissini uyandırdı. Bundan dolayı Türkmenbaşı’nın ölüm haberinin birkaç gün halktan saklandığı söylentileri basında yer aldı. Diğer taraftan, Anayasa’ya göre devlet başkanlığına vekalet etme yetkisine sahip kişi olan meclis başkanı Ovezgeldi DOĞAL GAZ YILI Türkmenbaşı’nın ölümü etrafında komplo teorilerinin popüler olmasının nedeni, Türkmenbaşı’nın tam da Türkmen gazının kritik öneminin ortaya çıktığı dönemde ani bir şekilde Türkmenistan’ı başsız bırakmasıdır. Türkmen gazının önemi çarpıcı bir şekilde bir sene önceki UkraynaRusya doğal gaz Liderlerini son yolculuğuna uğurlayan Türkmenler...