Katalog

Sümerli Adapa’nın öyküsüyle Oidipus’un öyküsünde ortak yanlar... Sümerli Adapa, Oidipus’un ilk örneği Ë Yıldız CIBIROĞLU umerli Adapa destanı (yak. MÖ 2000 civarı) ile Sophokles’in Kral Oidipus oyunu (yak. MÖ 425) farklı coğrafyalarda ve farklı zamanlarda yazıldı. Ancak iki metin arasında büyük benzerlikler var: İki öyküde de evren yasaları kahraman tarafından bozulmuş, böylece insanlara tanrılar tarafından hastalık ve kötülük verilmiştir. İki öyküde de oğulu kıskanan baba ve babanın yerini almak isteyen oğul vardır. Tanrıların insanı aşağılaması, alay etmesi, kötü kader vermesi, suçsuz olduğu halde insanı cezalandırması iki destanda da aynıdır. İki kahraman da tanrılar tarafından yükseltilmiş sonra aşağı fırlatılmıştır. İkisi de tanrıların seçtiği en mükemmel insandır. Ama ölümlü oldukları için tanrılardan kesinlikle ayrılırlar. Her iki destanda da tanrılar yıldırım silahını kullanırlar (Oidipus Kolonos’ta oyununda S Oidipus ölürken ve Adapa gökten yere inerken yıldırım vurgulanır). Adapa destanında olmayan şey ensesttir. İki kahraman da yazı ve uygarlığa katkı yapmakla ilişkilidir. Her destan ya da mitolojik öyküde yaratıcıyı motive eden, görünen nedenlerle görünmeyen nedenler vardır. Tıpkı Boğaz’ın sularında olduğu gibi: Üstteki akıntı Karadeniz’den Marmara ve Ege’ye doğrudur, alttaki akıntı ise Ege’den Marmara ve Karadeniz’e doğrudur. Benim burada niyetim daha çok alttan akan suları göstermektir. Her iki metinde de kahramanın yazıyla ve uygarlaştırıcılıkla ilintisi unutturulmak istenmiştir. Adapa’nın çok önemli bir özelliği var: O, insanların içinde bildiğimiz ilk ‘yazar’ tanımını taşıyan Sumerli rahipkral Adapa’dır. Aynı zamanda insanlara balık tutmayı öğreten ‘Balıkçı Kral’dır. Bu kısacık yazıda Adapa’nın yazarlığının neden destana girmediği konusunu dışarda bırakıp Oidipus’un (MÖ 1400’lü yıllara tarihleniyor) Adapa destanı ile Kral Oidipus'un oyununun yaratılış zamanları arasında yaklaşık 1575 yıl var. Ancak iki yapıt, birbiriyle bağlantılı gibi. Yıldız Cıbıroğlu, Adapa ile Oidipus arasındaki bağlantının kokusunu sözcükbağıntılarından aldığını yazıyor. Batılı yazarların bu bağı görmemesinin olanaksız olduğunu, fakat hiçbir kaynakta Adapa ile Oidipus arasında bağ kurduklarına ulaşamadığını söyleyen Cıbıroğlu, “Onlar söylemlerini gölgeleyecek, hiyerarşiyi bozacak olanı yok sayıyorlar” diyor. üzerinde duracağım. Oidipus’un da yazıyla, bilgelikle ilişkisi, uygarlaştırıcı kimliği adeta Yunan tragedyasında unutturulmak istenmiş, bir halkın kurtarıcısı ve ülkenin kurucusu olan efsanevi kralın olumlu imgesinin üstüne, altını çiziyorum ensest suçlamasıyla şal örtülmüştür (Oidipus kompleksinin bilinçdışımızda var olması bir gerçek, onun sorgulanmasına itirazım olabilir mi? Bu ayrı konu). Burada şu soruyu sormalıyız: Yunan mitolojisinde onca bollukta ensest hikâyesi varken neden Yunanlı bir kral üzerinden anlatılmadı da Atina’yla sürekli savaş halinde olan Thebai’nin simgesel iyi kahramanı üzerinden anlatıldı? Yanıt tarihin ve mitolojinin içindedir. OİDİPUS’UN ATASI Oidipus’un atası Fenike’den gelen Kadmos Zeus’un kaçırdığı kız kardeşi Europa’yı aramaya Yunanistan’a gelir ve Thebai kentini kurar. Yunanistan topraklarına yazıyı getiren de Oidipus’un atası Kadmos’dur. Fenikeliler Mezopotamya’daki çivi yazısını kullanmakla birlikte, kendilerine özgü bir yazıları da oldu. Yirmi iki harfli Fenike alfabesi bir Fenike kenti olan Gebal kentinde MÖ 15. yy.’da kullanılıyordu (Bu kentin Yunanlılardaki karşılığı, Kutsal Kitap’a adını veren Byblos’tur, Bible ondan türemiştir). Yunan alfabesinin ve Batı dillerinde kullanılan alfabenin atası olan, bu yazı biçimidir. Fenikelilerin uygarlığa yaptığı en önemli katkı bu yazıdır. Fenike devleti Babil ve Mısır’ın egemenliğinde kalmış, onların kültüründen etkilenmiştir. Oidipus adı, Adapa’nın Yunancalaşmış biçimidir ve adsözcüğün içindeki Oidipu / Adapabölümleri uygarlaştırıcı kahramana ve yazıyla ilişkisine işaret eder. Sophokles bu kralın ve atalarının Yunanistan’ı yazıyla tanıştıran niteliğinden hiç söz etmez. Ensest ve baba katili yaftası Kral Oidipus’un boynuna asılır ve halkın veba salgınından telef olması, kıtlık, çekilen acılar hep onun günahıyla açıklanır. Oysa veba salgınları, yoksulluk, kıtlık Atina devletinin Thebai devletini ele geçirme savaşlarından kaynaklanmaktadır. Thebai kent devleti Yunanistan’da –kıstağın üstündeki anakarada yer alan Boiotia bölgesindedir. Thebai ile Atina devleti sürekli savaş içindeydi. MÖ V. yüzyıl bu savaşların, çekişmelerin en çok süreklilik kazandığı dönem. Aynı zamanda Perikles’in ve Sophokles’in yaşadıkları dönem. Sophokles’in doğumu MÖ 496, ölümü 406. Atina’nın yetiştirdiği en seçkin devlet Adapa adamı ve kumandan Perikles ise MÖ 495’e doğru doğmuş ve Thebai ile yapılan savaş sırasında MÖ 429’da veba salgını yüzünden ölmüştür. Perikles gibi strategos (askeri komutan) olan Sophokles, Perikles’in buyruğunda savaşmıştı. Sophokles’in ülkesine, dinine bağlı olduğu yazılıyor. O, Salamis savaşını Atina kazandığında erkek çocuklar korosunu yönetiyordu. Thebai devletinin Isparta ve diğer bağlaşıklarıyla kurduğu Delos Birliği’nden haraç alan Atina Birliği’nin, para toplayan hazine görevlilerinin başkanıydı. Sophokles uzun ömrü boyunca Thebai ile Atina’nın kıyasıya çekişmelerine tanık oldu. Kral Oidipus oyunu büyük kitlelerin seyrettiği tiyatrolarda oynanırken Thebai halkının bu iftiradan ötürü ne büyük acılar çektiğini düşünebiliriz (Osmanlı döneminde başlayan ve Cumhuriyette de süren “Mum söndü” iftiralarının Alevileri kahrettiği gibi). Thebaililerin efsanevi bağımsızlık kahramanı kral, babasını öldürüp annesinin yatağına giren biri olarak gösteriliyor. Oyunda Kadmos soyunun çöküşü, o dönemde çok önemli olan zürriyetin ensestle düğümlenişi yüzünden Thebai krallarıyla birlikte halkı da (Thebai halkının kendi Ay tanrıçası, ken¥ di özgün tanrıları varken) oyunda Oidipus SAYFA 18 CUMHURİYET KİTAP SAYI 1001