Katalog

Matbaa ve Osmanlılar Bu nın Matbaanın Osmanlı toplumundaki serüveni sadece matbaanm Osmanlı toplumunu masıyla da üışkıhdırArap tema ozellıkle Ibrahım MuteferrıkaVkrı1729'da Istanbul'da harflerıyle basümış ük eser olan meydana getiren değişik gruplarca kabulüyle değil, Osmanlı toplumunun sosyal, kül kulu lugaune yazdıgı onsozde son derece belırgmdır türel ve ekonomik hayatmın çeşitli boyutlanyla da Hişkilidir. Müteferrika'nın öncüsü Derin Terzioğlu (*) A vrupa kultur tarıhınde donuşturucu bır rol oynadıgı du şunulen matbaanm Osmanlı topraklannda epey farklı bır semvenı olmuştuı Ancak bu farklüık pek çok kışının sandıgı gıbı matbaanm Osmanlı kıtap dunyasına ıkı buçuk yuzyılı aşkm bır "gecıkme"yle gırmesme mdırgenemez mdırgen memelıdır de Oncelıkle, matbaanm Osmanlı kultur hayatına ılk olarak 1726'da, tbzahim Mütefeırika'run çabalanyla gırdıgı pek sık tekrar edüen, ancak hıç de dogru olmayan bır klışedır Bu klışenın bu kadar tutmasının sebebı "Osmanh"nın çok yanlış bır şeküde Musluman Osmanlılaı'la bir tutulmasmdan ılerı gelır Oysa bu dar çerçeveyı bırakıp Osmanlı toplumunun çok dıllı, çok dınk yapısı dıkkate almdıgında ortaya çok daha karmaşık bır hıkaye çıkar nnda unlu seyyah Evliya Çelebi Bıtlıs hanı Şeref Han'ın açık arttıımaya çıkanlan kutuphdiıesmde 200 cüt kelere hatü basması" yanı Avrupa baskısı kıtap bulundugunu anlaür 6 Niçin geç geldi? Sık sık tekrdi edüen bır yargı da (Musluman) Osmanlı dunyasına matbaanm geç gırme sebebınm matbaaya gosterı len muhalefet olduğudur Galland'm da dülendırdıgı bu goruşe gore Muslumanlarm matbaaya karşı temkınlı yaklaşımlan ıkı nedendendır Bunlardan bırmcısı yukanda da belırtüdıgı gıbı alıcılann ısteksızlıgıdır kı bır olçude dm kaynaklı denebüır Matbaa, belkı de bır "gavur ıcadı" olarak yazüı sozu çogaltmak ıçm emm bır yol olarak gorulmemekte ozellıkle dını metnlerde kı bunlar Osmanlı yazının en kullıyetlı bolumunu oluştu rur tahrıfau çoğaltacagmdan korkulmaktadır i n . Ahmed'm Gerçekte, matbaanın Osmanlı topraklarına gırmesı ılk olarak 1494 de Osmanlı topraklanna Ispanya'dan goç eden Seferad Yahudılerm Istanbul'da bır matbaa kurmasıyla gerçekleşır Bu matbaayı 1527'de o zamanlar yoğun bır Yahudı yerleş mesı halme gelen Selanık'te bır matbaa ve 1530da yıne Istanbul'da bır başka matbaa ızler Bu matbaalarda tbranıce ve La tınce, agırüklı olarak dını kıtaplar, ama bunlann yanısıra lugatier ve tanhler de basılır * Istanbuldakı ılk Ermenı matbaası ıse 1567 de kurulur ama ancak kısa bır sure faalıyet gosterır Bundan kısa bır sure sonra 158/de, Venedık'te yerleşmış Ermenüerm kurduklan matbaa daha uzun omurlu olur Yıne de Ermenıce matbu kıtaplarm manastırlarda çogalülan yazma kıtaplara gore onem kazanması ancak 18 yuzyüda, yenı teknolojılerle Istanbul'da tekrar Ermenıce bır matbaa kurulması ve Istanbul'un Ermenı ba2 sım hayatınm merkezı olmasıyla gerçekleşır Benzer şekılde, Rum Ortodoks cemaatınm matbaa seru venı de Latınleım ıdaresı altında yaşayan Rum Ortodokslan arasmda başlar Rumca basılan ılk eser 1509 tarıhlı olmakla bukk te Istanbul Rumlannm Londratian getırttıklerı aletlerle başkentte bır matbdd kuımalaıı 1627'yı bulur ^ Her ne kadar Osmanlı topraklannda Arapça ve Turkçe kıtaplar basan matbaalann kurulması ıçm 18 yuzyılı beklemek gerekırse de, Avrupadakı matbaalar daha 1500'lerın başlarm da Arap harflerıyle kıtap basmaya başlarlar Bunlann arasmda gerek ana dıllerı Arapça olan Hrıstıyanlar ıçm, gerekse Hrıstıyanlıgı yaymak ıçm basılan dını kıtaplaı dışında Musluman alımlerınm yazdıgı büımsel kıtaplar, Eskı Yunan alımlerının Arapça tercumelerı, Arapça gramer kıtapları da bulurıuı Bu kıtaplann Osmanlı topraklannda pazarlandıgını 158788 yıllarındd III Murad adma hazırlanmış bu fermandan ogrenınz Fermanda "Efrenc tâcırleıınden" Anton ve Orasyo'nun "Frengıstândan ticâret ıçun ba 'zı metâ' ve 'Arabî ve Fârısî ve TurId basma ba 'zı mu 'teberfatâblarve nsâle'' getırıp sattıkları, fakat bu esrıada (belkı de yerel ıdareden) bazı kışılerm onlardan şuphelenerek kıtdplatma el koyduğu anlatıldıktan sonra bır da ha bu tuccarlara gereksız yere mudahale edılmemesı ve üca retlerme ızm venlmesı emr edılır ^ tbrahim Müteferrika ve Mehmet Sait Efendi ye Istanbulda Turkçe ve Arapça kıtap basan bır matbaa kur malarma ızm veren 1726 tarıhh hattı humayununun bu ıznı dmdışı konularda yazılmış kıtapldrla smırlaması bu savı guçlendırmektedır' Ote yandan Osmanlı toplumunda Sunnı soylemı belırleyen ulemanın matbaaya topyekun bır muhalefet gosterdı Ote yandan matbaanın Hnsüyan Avrupa'da fark edüen olurrüuluklardan bırı olarak anılması, Ibrahım Mutefernka'dan en az bır yuzyü once başlar Bu açıdan Muteferrıkd ıım onculle rmden bın, 16 yuzyü son dordunu ve 17 yuzyıl ük yansında yaşamış Osmanlı tanh yazarlarmdan tbrahim Peçevi du Ismmden anlaşüdıgı gıbı, Macanstan'm Peç şehrmde dogmuş olan ve tdrıhını yazarken Macar kdytidklanndan da yararlanan Peçevı, Tarıh'vnue matbaanm "Ivan Gutenberg nimmda bırhe kîm" yanı bügm kısı tarafmdan ıcat edüdıgmı anlatır ve bu ıcat sayesınde hsa zamanda ve çok daha ucuza kıtap çoğaltmanm mumkun olduŞunu açıklar Yme 17 yuzyılm ük yarısmdd yaşa mıs bır başka tarüı yazan cografyacı ve büolıyofü Katip Çelebi Cıhânnuma adlı cografya latabmda mumkun olan en az sayıda şekü kullanmasını bu şekülerm "bır nushadan bır nushaya" aktarümasının zor ve 'bu dıyârlarda basma ısü'mâ] olunmama"sıyla açıklar " Peçevı ve Katıp Çelebi güoı 17 yuzyü yazarlan sadece Musluman kaynaklarının yanı sura Hrıstıyan kaynaklanndan gelen bügıye de açık olmalan bakurundan degü, tarüı cografya gıbı dmdışı alanlarla ozel olarak ügüenmelerıyle de 18 yuzyü reformcusu Ibrahım Muteferrıka yk benzerlık goste rırler Bu bakımdan Muteferrüca matbaası faalıyete geçtıguıde ük basüan kıtaplar arasında Avrupa dülermden çevırüerm yanısıra Katıp Çelebı'nm eserleımm yeı alması bır rastldnü degüdu Son olarak, Ibrahım Mutefernka ve Mehmet Saıt Efendı'nm 1726da kurmak ıçm ızm alıp 1729'da ük kıtabını basügı matbaanm Osmanlı yazm hayatmda pek de bu devnm yaratmadıgı soylenmehdır Muteferrü<a matbaasıınn etkısını azaltan faktorlerm arasmda elyazmalannm ozellıkle Musluman okuryazarlar gozunde suren cazüoesınm yanı sua mat baayı ışletenlerm karşılaştığı teknık ve malı guçlukler yer dlmakta dır Matbaanm ve matbu kıtaplarm Osmarüıca kı tap dunyasında merkezı bu rol oynaması ıçm 19 yuzyü ortalaruıı bekle mek gerekecektır 1 0 Bu da bıze gosterır h matbaanın Osmanlı toplumundaki seruvenı sadece matbaanm Osmanlı toplumunu meydana getıren degışık gruplarca İbrahlm MUteffenika (üstte) ve kurduğu Ilk baıımevl. ğı de soylenemez Hıçdegüse 18 yuzyüda matbaa kurulduktan sonra Istanbul kadüıgı ydpmış. Ishak, Selanık kadüıgı yap mı.ş Pirizade Sahip, Galata kadüıgı yapmış Yanyalı Eaat Efendi gıbı ulemadan pek çok kısı matbaa musahıhlıgınde go rev yapmıştır ° Her koşulda, Galland'm da belırtugı gıbı Osmanlı kıtapseverlen (kı bu baglamda sadece Muslumanlardan degü bır olçude gaynmuslmüerden de bahsetmelıyız) elyazmalarını matbu eserlere sadece dını nedenlerle degü, estetık nedenler le de tercıh etmıslerdır Guzel yazınm (hat) en muteber sanat dallanndan bırı olarak goruldugu ve ıcra edüdıgı bır kulturel oı tanı ıçm bu son derece normaldır Fakat belkı de matbaanm Musluman kıtapseverlerın dunyasma gumesını yavaşlatan en onemlı faktor geçımlennı elyazmalarını çogaltarak kdzanan ka tıplerın muhalefeüdır Genelde yerleşık zanaatlan ve zanaatkarlan yenüenne karşı koruyup kollama uzerme kurulu bır polıtıka ızleyen devlet de bu gruburı kaygüanna kıüak tıkamdmış olmahdır Muhakkaktır kı matbaanm Osmanlı Musluman seçkmlerı taratmdan gıderek daha fazla onemsenmesı ve nıhayet Arap hdrflerıyle baskı yapan bır matbaanm 18 yuzyıl başlannda once Halep'te, sonra Istanbul da tesısı, Hrıstıyan Avrupa'nm zaman ıçmde bır çok açıdan bır model olarak gorulmeye başlan • * • kabulüyle degü Osmanlı toplumunun sosyal, kulturel ve ekonomık hayatınm çeşıtlı boyut lanyla da üışküıdır. (*) Koç Unıversıtesı 1 Selım Nuzhet Gerçek Turk Matbaaahğı (1939) 26 28 Fatma MugeGoçek EastEncountersWest FranceandtheOttonidnEmpıiPinthc Eıghleenth Century 111 ^Raymond H KĞvortadiı "Lo lıvrp ımprımö en müıeu drmönıpn ot totnan aux XVIeXVUIe sıöcles Lıvıes at leclurc dans le monde ottoınan Revııe des Mondes Musulmans et de la M6dıterran6e ozel sayısı 87 88 (1998) 174 185 ^Mıchel Lassıthıotakıs Le röle du lıvre ımprım6 dans la formatı on et le developpement de la lıtteratuıe en grec vulqaue (XVIe XVlIe sıecles) age 187 208 * Fermanın Osmdnhca metru ıçın bkz Ismaıl t hrıınsal Kutuphanpcılıkle llgıh Osmaıılıca Mphnler ve Belqeler cüt 2 137 138 ^Gerçek Turk Matbaaahğı 18 9 6 Evbya Çelebi Evhya Çelebi m Bıtlıs hzr Roben Ddnkoll (Leıden 1990) 292 293 ' Osmanlıca metın ıçın bkz Eı unsal, Kutuphanecıhkle llgtiı Osman lıca Metmler, cüt 2 173 176 8 Cerçek Turk Matbaaahğı 58 ^Mınülaı ıçınbakını? age 31 2 80 10 Bu degışımı sayılarla gostermek gerekıree 1729 yılından Tan zımat ın ılan edıldıgı 1839 yılına kadar Istanbul ve Kdhıredekı matbaalarda sadece 436 kıtap bdsüdıgı tahmın edılırken bu rakdm 1840 1870 arasında 1 500 e çıkar (Fredenck Hıtzel Presentdtıon Uvret el lecture dd/ıs lo monde ottoman 9) 677/11 Kayndkldi Müslümanların kitaplara ilgisi Pekıyı, Avmpa'da basılan bu kıtaplar Muslumanlar ara smda ne olçude ragbet bıüuyoıdu? 17 yuzyıl sonlannda Istanbul'a gelen Fransız şarkıyatçı Galland Muslumanlarm matbu kıtaplardan zevk almadıklarını koru bır yazıyla yazümış elyazmalarını bıle matbu kıtaplara tercıh ettıklerını yazar ° Bu yaıgı Muslumanlarm mıraslannm kay dedüdıgı tereke defterlermde bulunan kıtap kolleksıyonları hakkmda şu ana kadar yapüan çalışmalarca da doğrulanmaktadır 19 yuzyıla kadar matbu kıtaplar Muslumanlarm kıtap kolleksıyonlarının çok kuçuk bır bolumunu teşkü eder Yme de msbeten erken donemlerde bıle onemlı sayıda matbu kıtaplara sahıp kıtapseverler bulmak mumkundur Ilgınç olan, bunlann ülâ da Istanbul kokenlı olmamasıdır Ornegın 17 yuzyıl ortala