Catalog

zweig'dan Kitapçı Mendel' Başka insanlann alın yazısı Yirminci yüzyılın biçimlendirdiği insanı omuzlayıp, çağının insanlık hallerini edebiyata taşıyan bir yazar olarak Zweig, bireyin kişisel tarihinden, içinde yaşanılan dünyaya temel teşkil edecek bir izlek oluşturmuştur yapıtlarında. Kitapçı Mendel de bunlardan biri. D Aysel SAÖIR I -£- nsanı varoluşunun en kritik I an ve süreçlerinden yakalaya- I rak, yaşamla olaıı ilişkisinin _M_ derinliklerine inen yazar de- nilince, kuşkusuz ki ilk, Stefan Zweig gelecektir akla. Yirminci yüzyılın biçimlendirdiği insanı omuzlayıp, çağının insanlık halle- rini edebiyata taşıyan bir yazar olarak Zweig, bireyin kişisel tari- hinden, içinde yaşanılan dünyaya temel teşkil edecek bir izlek oluşturmuştur ya- pıtlarında. Bu yüzden Zweig'ın eserle- rinde yer alan karakterler her ne kadar kendi dünyalarıyla ön plana çıkıyormuş gibi gözükseler de, tüm insanların ortak beslendiği alanlardan gelir. Zweig'ın, Kitapçı Mendel'de yer alan öyküleri de söz konusu izlek üzerinden yürüyor. Karakterlerine onların tüm derinlikleri- ne inerek yaklaşan Zweig'ın, daha çok bir topluluk içinden belirlediği tiplere odaklandığını görüyoruz. Söz konusu tipleri aynı zamanda pro- totip olarak da seçen Zweig, bir anlam- ~\~ da, -farkuıda olan bireye demeyelim de- yaşadığı çevreden, topluluktan belirgin özellikleriyle ayrılan bireye yöneltir ba- kışlarını. Zweig'm belirgin olarak içine kapanmış, smırlarda dolaşan kişilerinin yanı sıra, ille de bir sonraki adımuıda yaşamla ilgili kendisini ve başkalarını şaşırtacak çıkışlar yapan kişileri daha ön plandadır. Tabii, kişilerden çok yaşama dair sıkı bir sorgulamayla okuyucusunu yüz yüze bırakır Zweig. insanların tüm duyulanna hitap etmek ister. Aynı za- manda iç dünyasına ayna tuttuğu karak- terleriyle, okuyucusunu, kendi iç dün- yasına yöneltir. Zira içinde yaşanılan dünya çok sert- tir. Her ne kadar vicdan ön planda olsa da, bunun da yetmeyeceğini okuyucu- suna gösterir. Etraflan, vurdumduy- mazhk, kabalık, bencillikle çevrilmiş duyarlı insanlara yer yok gibidir adeta. Bir anlamda da söz konusu insanlar çağlarının kötülüklerini kendi yaşamları üzerinden temizler. Kitaba adını veren "Kitapçı Mendel" buna iyi bir örnektir: "Kafasının içindeki kütle de üzerine ya- ğan yağmur damlalarını aralıksız içine çeken çayırlar gibi tüm kelimeleri alıp yutardı. İnsanlar onu ilgilendirmezdi. Insan özellikleri arasında tek tanıdığı her insanda görülen gururdu. Daha ön- ce hiç görmediği birinin, kendisine çok gereksinimi olan bir kitabı aramadığı yer kalmayınca, bütün ümidini yitirmiş bir halde yanına gelinmesiyle Mendel gururlanırdı. Viyana'da ve Viyana dışın- da onun bilgisine saygı duyan ve onlara gereksinimi olan birkaç düzine insanın yaşadığını bilmesi de onun gururuydu." BÜYÜK KENT YIÖIŞIMLARI Bugün büyük kent dediğimiz milyon- lar yığışımlarmda pek görülmeyen, fa- SAYFA 14 kat küçük küçük ışıldayan elmas çentik- leri vardır. Sadece bir avuç kitapseverin tanıdığı Jakob Mendel de bunlardan bi- riydi. Nasıl zamanmda değerli müzik notaları üzerine bilgi toplayan biri, Mü- zik Dostları Cemiyeti'ndeki masasında başında kırmızı takkesi dosyalar ve no- talar arasmda oturan, her türlü sorunun altından dudaklarında bir gülümsemey- le kalkmasım bilen Eusebius Mandy- cewski'ye gitmişse, günümüzde eski Vi- yana tiyatrosu ve kültürü üzerine araş- tırma yapanlar doğruca bu konunun uz- manı Glossy babaya gidiyorsa, o tarih- lerde de ender ve değerli kitap çılgını Viyanalılar ne yapacaklarmı bümediler mi Cafe Gluck'ta oturan Jakob Men- del'in yolunu tutardı." Zweig'ın kişilerinin içinde bulunduk- ları süreçle, yaşadıklan sonuç arasmda ters bir ilişki var. Dışardan görünenin, yüzeysel olarak öne çıkanın ardmdaki dinamikler önemli olan. Zaten yazar da, görünmeyen dinamikleri, karakterleri- nin en son karşılaştıklan durumla anla- tır çoğu kez. Bir son olarak görülmeye- cek söz konusu durum, hayata dair önemli mesajlar içerir. Zweig'ın izlediği yöntemle okuyucusunda bilinç sıçrama- sı yarattığını söyleyebiliriz. Yazarhğının verimli dönemlerinin Dcinci Dünya Sa- vaşı'na denk gelmesi, -kendisinin de Yahudi olduğu düşünülürse-, Zweig'm bakış açısını belirlemede etkili olduğu söylenir. Zira yaşanılanların etkisi ve dünyanın gidişatı sonlar hakkmda pek de sevinçli şeyler söylememektedir. Ama buradan Zweig'in eserlerinde ka- ramsarlığm ön planda olduğu anlaşıl- masm. Aksine, kabalığın ve vurdum- duymazhğm karşısına, alabildiğine naif insanları çıkarır Zweig. Sonunda kimin kaybettiğinden çok, hesaplaşmalar, güç- le-güçsüzlüğün karşı karşıya gelmesi önemli olacaktır. Ama en önemlisi de, Zwelg eserlerinde, kabalığın ve vurdumduy- mazlıOm karşısına, alabildiğine nalf Insanlan çıkanr. olan bitenler karşı- smda insan gerçeği- ne, onun içsel süre- cine çok yakm dur- masıdır. Korku, ça- resizlik, yalnızlık, aşk, sevinç, keder, ölüm gibi temel durumlarda dış gerçekliği de işin içine katarak insam yakalamıştır Zweig. "Kovulmuşlardı, darbe yemişlerdi, mallarma mülkleri- ne el konmuştu, köle yapılmışlardı. Hüzün dolu, başla- n önünde her şeye sabırla katlanmış- lardı. Gece yansı baskmları, talan ve yangınlan hemen hemen hepsi yaşa- mıştı. O günleri arurn- sadıklarında herke- sin tüyleri ürperir- di. Daha birkaç gün önce bir dedi- kodu yayılmıştı or- tahğa, kamçıhlar alan akın toprakla- rma da girmek için yola koyulmuşlardı ve pek uzakta değillerdi. Belki şimdi kentlerine ulaşmak üzereydiler? Bu müthiş korkuyla in- sanların yüreği duracak gibi oldu. Şarapla ken- dinden geçmiş, kana susamış topluluk- lann çılgm adımlarla, ellerinde alev alev meşalelerle evlere saldırdığı zamanlar gözlerinin önüne geÜyor, katillerin vah- şi zevklerini kanlarıyla ödeyen kadınla- rm yardım dilenen kısık haykmşları ku- laklarda çınhyordu. Işıldayan silahları da vücutlarmda hissediyorlardı. Her şey çok canlı, çok berrak kötü bir rüya idi." İÇTEN GELEN AYDINLIK "Geçmişe Yolculuk", "Kitapçı Men- del", "Karlarda", "Unutulmayacak Bir Insan", "Yürüyüş", "Acaba O Muy- du?", "Alacakaranlıkta Bir Öykü", "Bi- linmeyen Bir Kadmm Mektubu", "Bir Yaz Oyküsü", "Yalnız Iki Insan" adlı öykülerden oluşuyor Kitapçı Mendel. Hüznün de eşHk ettiği her bir öyküde, insanın yalnızhğı olgusu ağır basıyor. Hayatın karmaşıkhğıyla birbirlerine, çe- şitli olanaklara teğet geçen insanlar, ka- derlerini belirleyen durumlar, olgularla birlikte, bir sona doğru ilerliyorlar. Bir topluluktan, tipik özellikleriyle ayrılmış bireylerin hikâyelerinin olduğu kitapta, 'yaşamm cilveleri' iyi ya da kötü bir sürpriz gibi kendini hissettirir. "Bütün bunlar ne zaman gerçekleşmişti. Bilmi- yorum. Dün müydü? Elli yıl önce mi? Neredeydi, onu da bUmiyorum. Ingilte- re'de olabilirdi, Iskoçya'da da. Ben sa- dece orada kocaman taşlardan inşa edil- miş, uzaktan kuleler gibi heybetli görü- nen, yamna gittiğinizde çiçeklerle dolu bahçelerin ortasmda önünüzde saygıyla eğilen saraylar tanımıyorum, Evet, şimdi çok eminim yukanda, Is- koçya'dayım. Sadece orada yaz geceleri böyle aydınhktır, gökyüzü bir opal gibi ışıldar, ovalar hiç kararmaz. Sanki her şey içten gelen bir şeyle hafif hafîf ay- dınlanıyordur. Bu aydınhk alanlara sa- dece gölgeler karakuş sürüleri gibi ko- nar. Evet, Iskoçya'da her şey. Şimdi iyi- ce anımsamaya başladım. Üzerinde bi- raz daha düşünürsem bu soylularm sa- rayı ile erkek çocuğunun adını da bula- cağım. Düşü çevreleyen kara kabuk ya- vaş yavaş soyuluyor, her şeyi çok berrak görüyorum. Onlar artık anı değil, ya- şanmış gerçekler." Her biri uzun anlatılardan oluşan Zweig öykülerini, romanlarının küçük bir modeli gibi de okuyabiliriz. Zira söz konusu öyküler yazann bütün izlekleri- ni, onun yazılarmın karakteristiğini oluşturan duyarlı öğeleri kapsıyor. Ya- zılarında elle tutulacak kadar öne çık- mış duyarlıhksa Zweig'ın en belirgin ya- nını oluşturuyor. • Kitapçı Mendel/ Stefan Zweig/ Çevi- ren: Burhan Arpad-Ahmet Arpad/ Yor- dam Kitap/223 s. C U M H U R İ Y E T K İ T A P SAYI 1043