Katalog

lantı'da (La nausee) dalıa çağdaş bırbıçım de cle alacaktır J K Huysmans daha son ra 1884'te Tersıne (A Rcbours), 1891'de La bas, 1891'tc LOblat başlıklı romanları yazar Bu dızıde J K I luysmans kahrama nı Durtal aracılığıyla kendı dınsel deneyım lerını anlatır Emıle Zola ıle bırlıkte J K Huysmans ye nı gelışen doğalcı akımın kurucu&udur, Les Soeurs Vatard adlı romanını da Zola'ya ıt haf etnııştır Mcdan akşamlarının en aranı lan en renklı kışısıdır Çırkınlığı ızlemekten tıksındığını anlatan J K Huysmans daha sonra, Zola'dan çok Baudelaıre'e yaklaşan bu endışelı mızacıyla renklı ve ateşlı bıçe mıyle doğalcdardan ayrılır 1884 'ten başla yarak J K Huysmans ın ozgunluğu daha da belırgınleşır Iersıne adlı romanında dekadan ıdealı benımsedığı gorulur Daha sonra gızhcılı ğe olan merakı gızemden aldığı zcvk, sana tın karmaşık bıçımı onu sımgeulığe yaklaş tırır, ama yıne de kendısını doğalcdarın et kısınden kurtaramaz f K Huysmans ya pıtlarında sadece go?lemledıklennı anlat mıştır Chartres Katedralı, Lıguge Manas tın, Benedıktenlerın yaşamı hac kentı Lo urdes'dakı kalabalıklar, bunları açık ve ger çekçı bır anlatımla dıle getırmıştır Gonco urt kardcşltrın kendısını, kurdukları aka demınm başına getırmelerı boşuna değıl dır J K Huysmans doğalu bır yazardır, an cak doğalcılığı daha da bır yuceltmek, aş mak ıstemıştır J K Huysmans umutsuzluğa karşı deste ğı ınançta aramış ve bulmuştur Onun bu ınancında entelektuel bır ozellık arama mak gerekır, bu ınanç daha çok soylu bır takım gereksınımlere dayanır, ığrenç softa lıktan nefret eder artık onu heyecanlandı ran şey gotık sanatın gorkemı, gregonyen dahılerın ınsana heyecan veren sadelığı, ke şışlere ozgu dunyadan el ctek çckme soy luluğudur Paul Valery'nın deyışıyle, "Huysmans, mıstısızmden, gızlıcdıkten, çağdaş keşış ve dın adamlarının yaşamın dan oldukça değerlı bıryazın malzemesı çı karmıştır" J K Huysmans 1907 yıhnda gırtlak kanserınden olur BİR DEKADANIN PORTRESİ Romanın başında, soylu bır aıleden gelen Jean de Floressas des Essentıes'ın yaşamını ozetleyen kuçuk bır açıklama vardır Des Essentıes çocukluğunu ve delıkanlılık done mını Provıns yakınlarındakı gorkemlı Lo urps şatosunda aıle çevrcsınde geçınr Ka nında dekadansın tum ağırlığını taşır Erken yaşta anne ve babasını yıtıren Des Esseıntes Yunan ve Latın kulturunu ve dılını oğren dığı bır Cızvıt kolejıne verılır Latınceden buyuk bır haz alır Dunya deneyımını ta mamladıktan sonra servetının de buyuk bır bolumıınu harcadıktan sonra, başta Lourps şatosu olmak ıızcrc tum varlığını satmak zo nında kalır Tum sefahatı vt sapkınlddarı deneyen, ama tan sıkıntısına bır çare bulmayan Des Esseıntes Parıs ın varoşlannda Pontenay aux Roscs da satın aldığı kuçuk evınde ın zıvaya çekılır Incc ve garıp zevklerınc gort, zamanını bu yenı cvını yerleştırmekle geçı rır Bayağılıktan kaçar modaların dışında yer alır Ve tum uzlaşmaların, gelenek ve go reneklerın tersını savunur Mobılyaların, kumaşların seçımınekendı karar verır Kırmızı, sarı, turuncu renklerı çok sever, ama en beğendığı turuntudur çunku bu renk ınsanın sınırlerıne ıyı gelır Odasının duvarlarını marokcnle kaplatır Çapraz, hafıfçe çatlak ızlenımı veren ma vımtrak camlar çok AL bır ışığın ıçerı gırme sıne ızın verır Şomınenın uzerınde Bızans stıh ıkı ckmek kabının arasında, çok guzel bır yazıyla kopya eddmış Baudelaıre'ın uç şıın yer alır Bıinlar "şıkların Olumu" (La Mortdes Amants), 'Duşman" (LEnnemı), "Dunyanın dışında herhangı bır yer' (Any where out of the world) başlıklı duzyazı şı ırdır Des Esseıntes, bır gun, hıçbır adres bırak madan alıştığı çcvresını ve Pans'ı terk eder Ikı yaşlı hızmetçı eşlığınde tam bır yalnızlık ıçınde yaşamayı seçer Yemeklcrını akşamu zerı beşte, sonra on bırde ve sabahın beşın CUMHURİYET KİTAP SAYI de yer Cıiınduz uyur, gece yaşar Yenıtk odasını bır gemı kabınıne donuştunıp, ye rındtn kımddamadan dekor oyunlarıyla duşunde uzun yolculuklara çikar Des Esseıntes fantezılerı olan bır guzekı dır (estet) Salonunu suslemek ıçın, aldına halının uzenne canlı bır kaplumbağa koy mak fıkrı gelır Sıena rengıne boyalı kabu ğu halıyı kırletır O da onu altın rengıne bo yama vc değerlı taşlarla suslemeye karar ve rır Ama sonunda kaplumbağa olur DesEs seıntes, bu arada evını Gustave Moreau'nun ıkı resnıı ve eskı Hollanda gravurlerıyle de kore eder Okumalan sırasında, hep Pans yaşamına dışkın anılarını duşunur Cızvıtlenn yanın dayken oğrendığı dıne, yanı Hırıstıyanlığa buyuk ılgı duyar Nadır bıdıınan bıtkılerın koleksıyonunu yapar Bırden uykuya dalar ve duşunde bırkadınrn Sıfdıs kendısını ız ledığını gorur Nevrozunu korukleyen kara basanlar artar, bundan kurtulmak ıçin ero tık goruntu oyunlarına, kokulara merak sa lar Amatumçabalarboşunadır Hastalanır lydeşınce Londra'ya gıtmeye karar verır ve Parıs'e gchr Ick başınadır Sdantıdan ve uzuntuden patlar Ingıltere'nın kendısıne sunabdeccğı tum zevklerı onceden tukettı ğı ıçın, Londra'ya gıtmekten vazgeçıp evı nc kıtaplarına ve ozellıkle Barbey d'Aure vılly e doner Mıdesınde yanmalar başlar gıtgıde daha az yıyen Des Esseıntes sık sık ateşlenır ve sanrdar gorur Bır doktor der dıne çare olur îydeşınce ıstemeye ısteme ye Pans'e evıne doner DEKADANTİZMİN (ÇÖKUŞUN) MANİFESTOSU OLARAK TERSİNE Fransız cdebıyatında 1880'lerde başlayan yenı bır dııyarlılık gorulur "Pozıtıf man tık kesınlemelermden usanan Gerçekçdık ve Doğalcılığın can sıkıcı takıntılanndan kurtulmaya kararlı pek çok şaır ve roman cı Baudclaırc vc yandaşlarının başlattığı karşı çıkışı ve ınsanın aklmı karıştıran ede bıyat ardayışını benımser Bu karşı çdunada ıkı eğılım gorulur Bınncısı daha aklı başın da, daha entelektuel bır gorunum sunan 1 sımgecdık", dığerı ıse daha bohem ve ıç ten bır sunumu olan "dekadan" eğdjmıdır Ianh sırasına gore, dekadan edebıyat sım gecılıkten sonra gelır Dekadan kavramı ıkı açıdan ıncelenebılır Bınncısınde dekadans (çokuş) toplumsal govdenın dağdmasıyla ortaya çıkan uygarlığm son donemıne gon derme yapar O zaman bu bır kotuluk ola rak algdanabılır tkıncısı ımparatorluk (1848 1851) donemının sonunda ortaya çı kan bu kavram 1870'tc Fransa nın Prus ya ya ycndmesı, Alsace ve Lorraıne bolge lerını kaybetmesı ve de bır ıç savaşolan Ko mun hareketıyle daha da pekışır Ikıncı an layışta ıse dekadans,J K Huysmans ın kah ramanı Des Esseıntes'ın temsd ettığı gıbı bı reycıhğın egemenlığı olarak tanımlanabılır Bu aslında çokuntuyeyolaçan ııydumcu luğa ' (konformızm) karşı tepkı gosteren bır gençlık hareketıdır 1871 den sonra olduk ça farklı çevrclerden gelen gençlerın (boş vercıler) (/utıstes), saçı başı dağınddar (hır sutes), Rollınat Morcas Rodenbach'ın kur duğu edebıyat çevresınde yer alanların (hyropathcs'lar) ortak bırkaç tannsı vardı Baudelaıre, Verlaıne, Barbey d Aurcvdly, Mallarme ve Rımbaud Ancak bu genel kay naşma ıçınde, kavram bırlığının nc olduğu JK Huysmans ın yarattığı Des Esseintes zengln soylu bekar kuiturei ıncelıklen bflen sanatın inceliklerinl seven bu tip tum zevklert ve kaynaklan tukettıkten sonra dunyadan elinl eteğini çeken duskınklığına uöramış bir dandy nin toplumdan uzak yasayan blridlr Jorls Kah Huysmans nu anlamak zordu Sonuç olarak 1884'teJ K Huysmans'ın Tersıne adlı romanının kah ramanı gerçek bır anarşıst sımgccı bır de kadanın beğenderı ısteklen ve duşunce bı çımı olarak ortaya çıkacakrır Iersıne aslında dekantızmden oncedır ama onun tum yonelımlerını ıçerır, ışte bu çağdaş dekadansta Des Esseıntes'ın yaşam bıçımı kadar onun sanatsal tercıhlen ve be ğenılen de yer alır Şımddu zaman de geçmış zaman arasındakı bu ılışkıde, nasıl lda sdt ya da barok bır dunya goruşu varsa, bır dekadan gonışun de olduğunu ve onu tan hın bır anında dondurmanın boşuna oldu ğunu gosterır Burada temel bır seçım, bır sanat ve bır yaşam bıçımı seçımı, aşağı yu kan bellı bır doneme ozgu bır eğdımden bağımsız bır sıstem soz konusudur Kuşkusuz, dekadans bır yuzydın bır hu kumdarlığm ya da bır uygarhğın ya da bır tanhın bır donemının sonuna gonderme ya par Ancak daha genış, daha yuce bır anlam da kazanabdır, hatta ınsanlık durumunun ozunu dde getırebdır Bu metafizık anlam Des Esseıntes'ın tuhaflıldannın anlatddığı oykude ortuk bır bıçımde hep vardır De kadantızm, kıdtur ve yaşamı kaynaştırma ısteğı olarak tanımlanan bır gerçektır, bu ne denle de dekadantızm modernldde eşanlamlıdır bu açıdan dekadantızm, Des Esse ıntes'ın temel ıkı referansı olan Baudelaıre ve Barbey d'Aurevdly'nm somutlaştırdığı "dandızm 'ın bır uzantısıdır Evını doşeyış bıçımı tamamen Baudelaıre ebıroykunme dır Şaır baba mırası olan Lauzun konağını çok garıp bır bıçımde dayayıp doşemıştır Yıne de J K Huysmans ın kahramanı dan dının aksıne, dekadan Des Esseıntes gosterışten kaçar tum tuhaflıklan başkaları ıçın değıl de kendısı ıçın yapar Ayrıca J K Huysmans Marcel Proust un YıtıkZamanın îçinde kı sayısız Markı de Charlus mode] lcrındcn bırı olan Markı de Robert de Mon tesquıou dan esınlenmıştır Yazar Mallar me dcn dunyayı tetheden gerçeğı keşfeden kışıyı almıştır Bovleolunca Des Esseıntes'ın neden Balzac okumaktan vazgeçtığı daha ıyı anlaşılır çunku Balzac genellıkle kahra manı ıçerınden dışarı çikardığı ıçın Des Es seıntes de uyuşmaz îersme adlı romanın uyandırdığı dgı aksıne, romanın dgı alanını, ıç yaşam, bır surgun ve vazgeçmc uzennde yoğurdaştıran bır gen çekdme hareketını dıle getınr Zaman ve uzama açdışı, ılerlemeyı duzenlemek yenne, romandakı tum ey lem bır gen çekdme (ıçe kapanma), tam tersıne, geçmışe donme hareketıyle ozdeşleşır Des Esseıntes değerlerın, koktencı ve sıs tematık bır gozden geçırmesını yaparak bır kıdtur dokumune gınşır Bu anlamda Tersıne, Gusta ve Flaubert'ın Bdırbılmezler(l)'ıne (Bo uvard et Pecuchet) bır tur yanıttır ya da Flaubert'ın bu ıronık dunya goruşunun bır tur doğrulanmasıdır KabuJ eddmış hıyerar şderı yennden oynatarak onyargdarı devı rerek, sanat ve edebıyat tanhını yenıden yaz maya çalışır I'um yaşamı boyunca sayısız belge toplayan J K Huysmans, ıçenk olarak olumunu dan ettığı doğalcı harekcte son harcı koyuyordu Bunıı kuşkusuz en ıyı an layan Mallarme olmuştur J K Huysmans a yazdığı bır mektupta şoyle dıyordu ' 'De kadans' kavramını belırtmek ıçın, nadır ola nın yenne gundelığı, doğalın yerınc yapayı ya da mucızevı ya da buyuleyıu olanın ye rtne akılcı ve cıddı olanın konmasını amaç layan aşın davranışların tumu olarak tanım lanabdır' Roman duzlemınde çok anlamlı bır baş lığı olan Tersıne dekadantıst manıfestonıın gerçek temsdcısı olarak ortaya çıkar Bu ya pıt doğalcı grup ıçınde Zola nın en buyuk hayranlanndan ve dostlarından bın olan J K Huysmans ın ımzasını taşır Medan Ak şamları ustadı aşırılıklar dıye adlandırdığı şeylerden tıksınen olgucu dogmadan bıkan yazar, Tersıne'de dekadan tıpın ta kendısı olarak kabul edden kahramanı Des Esseın tes'ı yaratır Zengın, soylu bekar kulturel ıncelıklen bden sanatın ıncelıklennı seven bu tıp tum zevklerı ve kaynaklan tukettdc ten sonra dunyadan elını eteğını çeken, duş kırıklığma uğramış bır dandy nın toplum dan uzak yaşamasını sunar Bu son derece luks ama yaşadığı evıyle sınırlı bır atmosfer de bınlerce uyanya karşın, kendını yavaş ya vaş kemıren bır can sıkıntısına bırakır Aynca kurmacanın (fıctıon) ıflasıyla ta nımlanan romana yenı bır yol çızıyordu An cak Des Esseıntes'ın sesıylej K Huysmans, geçmış kulrurun unutruğu bdmezden gel dığı ya da bdınmeyen yuce olaylann doku munu yapmalda yetınıyordu, aynca mo dern, yanı dekadan kulturun durumıınu da anlatmaktan kendını alıkoyamıyordu A Breton ıçın I K Huysmans'ın hep ay n bır yen olmuştur J K Huysmans'ı Julıen Gracq'tan Bons Vıan'a dek pek çok gerçe kustucusanatçıya,20 yuzyd kultunınun en venrrdılennden bın olan gerçekustucu ha rekete yaklaştıran şey onun sanat anlayışı dır Bunlar ımgelemın tam bağımsızlığı, bır yaşam bıçımıne donuşturulen estetık ılke, kurulu duzenden nefret, arzulannı gerçek tnış gıbı duşunme ısteğı, duşu gerçeğe yeğ leme ısteğıdır Bu tutkulu ıstekler Des Es seıntes'ın de ddendırdığı bır sanatsal utopı yı tanımlar Bu nedenle, usçu ıçenkten çok, ardatıma, buluşa rastlantıya, surpnze, tuhaf bır çdgınlığa ayrıcalık tanıyanlar, gerçeklık dkesıne karşı zevk dkesınden yana olardar gecenın ıçınde onden arkaya, arkadan one doğru sallanan Fontenay dekı bu barok ev de kendderını bulacaklardır SONUÇ Sonuç olarak, romana derınlcmesıne bak tığımızda, uç temel ızlekle karşı karşıya ol duğumuzu goruruz Can sduntısı (Chate aubnand'ın Rene'sınden ben varolan "yuz ydın hastalığı"), estetızm ve olum Bu ıyılcş mez romantık can sıkıntısı, ayrıcalıkh top lumsal bır konuma sahıp bır aylaklığın ya şamaktan usanmışlığın bır meyvesıdır Bo ğuntuya, yozlaşmaya, Sartre'ın Bulantı sına yakın bu can sıkıntısı Des Esseıntes'ı kendı ıçıne kapanmaya surukler ve neredeyse ken dını zorla kabul ettınr Des Esseıntes'ın es tetık anlayışı, aslında gerçeğın dışına kaçı şın tıpdc bır belırtısıdır Adına ıster dan dızm, ısterse snobızm (zuppelık) densın, Des Esseıntes yapayın ve çokuşun (deka dans) arayışı ıçındedır, bunu da uydumcu (konformıst) ve olgucu bır yuzydı yadsıya rak anlatmaya çalışır Olume gelınce, daha öncelıklerle ılıntılı olan bu ızlek, romaru, dekadansın moda olduğu ınsana ozgu her turlu kokuşmuşluğun sorgulandığı 19 yuz yüın sonundakı beğendere bağlar Bu da ro mana, dunyanın sonuna dışkm son derece şıırsel ve estetık bır hava katar • (1) Gustave Flaubert, Bılır bılmezler, Çevıren labsın Yucel, Can Yay, lstanbul 735 SAYFA 5