Katalog

JEOLOJİ Kıtalar 250 milyon yıl sonra yeniden birleşecek! Bundan 250 milyon yıl önce bir kutuptan diğerine uzanan tek bir kıta vardı. Bu birleşik tek kıtaya PANGAEA adı verildi. 250 milyon yıl içinde kıtaların yeniden bir araya geleceği tahmin ediliyor. Kıtaların birleşme şekilleriyle ilgili çeşitli varsayımlar ortaya atılsa da kesin olan, insan türünün bu yeni birleşik kıtayı göremeyeceği. PANGAEA 250 MİLYON YIL ÖNCE E ğer geleceğin Dünya'sını ziyaret edebilseydik, karşımıza bugünkünden çok farklı bir manzara çıkacaktı. Kıtalar birbirine çarparak dev boyutlarda tek bir kıta oluşturmuş; bu devasa kıta kocaman bir okyanus ile kuşatılmış; karaların büyük bir kısmı canlıların yaşayamayacağı kadar vahşileşmiş; kıyılar çok şiddetli fırtınaların insafına terkedilmiş; okyanuslar yüzeyde çalkantılı, derinlerde sakin, oksijen ve besin açısından son derece fakir bir hale gelmiş olacaktı. İnsanları ve başka canlı türleri büyük bir olasılıkla hastalıklar ve savaş nedeniyle ortadan kalkmıştı. Tarihler 250.000.000 yılını gösterdiğinde Dünya büyük bir olasılıkla hâlâ var olacak. Ancak insanlar uzun süre önce yeryüzünden silinmiş, ortaya çok çeşitli ve farklı yaşam şekilleri çıkmış olacak. BİRLEŞİK TEK KITA NE İLK NE DE SON Jeologlar artık Dünya'daki kıta hareketlerinin döngüsel olduğunu ve her 500 ile 700 milyon yılda bir birleşen tek bir kıta oluşturduklarını düşünüyor. Bu süreç doğanın en görkemli döngülerinden biridir. Bu döngüye neyin yol açtığı ve kıtaların yeniden birleşmesi durumunda yaşamın nasıl bir şekil alacağı konusunda ortaya atılan görüşler farklı. Kıtalar, yedi ana tektonik levhanın altında yer alan Dünya mantosunun dairesel hareketlerine bağlı olarak hareket halindedir. Levhalar, birleştikleri noktalarda, dalmabatma denilen bir sürece bağlı olarak birbirlerinin altına doğru itilir. Levhaların gerilimi, kabukta yarılmalara yol açar. Böylece ortaya çıkan yarığı eriyik halindeki kayalar doldurur. Bu süreç, okyanus kabuğu nun sürekli olarak yeniden yapılandığı ve yok edildiği anlamına gelir. Fakat kıtaları oluşturan kayaçların yoğunluğu, okyanus tabanını oluşturan kabuktan daha az olduğu için, kıtalar mantonun daha üst kısmında hareket eder ve böylece dalmabatma hareketinden kurtulmuş olur. Sonuç olarak kıtalar, gezegenin çevresini yavaş yavaş dolanırken, kendi şekillerini yüz milyonlarca yıl boyunca korurlar. Ne var ki bu hareketin sonucunda kaçınılmaz olarak kıtalar birbiriyle çarpışır ve bazen de çarpışmanın şiddetiyle kenetlenerek tek bir birleşik kıta oluştururlar. En son Pangaea 300 milyon yıl önce oluştu. 100 milyon yıl sonra dinozorların evrimi sırasında ayrılmaya başladı. 1.1 milyar yıl önce Rodinia adı verilen yine tek bir birleşik kıta oluşmuştu ve 250 milyon yıl sonra bu kıtada da ayrılmalar başlamıştı. Bu tarihten önce, daha başka birleşik kıtaların da oluştuğu tahmin ediliyor ancak bu tek kıtaların herbiri kendinden öncekilerin izlerini yok ettiği için önceden kaç tane birleşik kıtanın oluştuğu konusunda kesin bir şey söylemek mümkün değil. Ortak görüş, Dünya üzerindeki tüm kara parçalarını kapsayan gerçek iki büyük birleşik kıta Pangaea ve Rodinia olduğu yönünde. Daha öncesinde de kısmi veya bütünleşik kıtaların Pannatia, Columbia, Kenorland ve Ur (Bknz: şekil) olma olasılığı da yüksektir. 250 milyon yıl önce PANGAEA adında bir kutuptan diğerine uzanan, birleşik tek bir kıta vardı. 250 milyon yıl içinde kıtalar yeniden bir araya gelecek. Burada kıtaların üç farklı şekilde bir araya gelişini görüyoruz. UR Yaklaşık 3 milyar KENORLAND 2.5 milyar yıl önce rebilir. Bu kanıtlardan yola çıkarak ileride hava koşullarının nasıl olacağına ilişkin bilgisayar modelleri yapılabilir. Bu modellere göre birleşik kıtalarda sert iklimler hüküm sürecek. “Pangaea'da tropikal enlemlerde hava oldukça sıcak olabilir. 44 derecede (santigrat) sıcaklığa yükselmiş olabilir. Orta enlemlerde kışlar çok soğuk, yazlar çok sıcak geçebilir. Kar yağışı çok yoğundur” diye konuşan Valdes, “Yaz aylarında bu karlar eriyerek şiddetli sellere yol açabilirler. Ancak iç kısımlarda şiddetli kuraklık görülebilir, çünkü yağmur bulutlarının iç kısımlara geçme şansı kalmayacak. Böyle aşırı koşullarda karaların çok küçük bir kısmı canlıları barındırabilir. Pangaea'da yaşanılacak tek yer tropiklerin hemen dışındaki dar bölgeydi” diyor. BUGÜN COLUMBİA (NUNA) 28 milyar yıl önce BİRLEŞİK KITALARDA İKLİM KOŞULLARI Birleşik kıtanın sahip olduğu kara kütlesinin çok geniş olması da aşırı iklim koşullarını tetikleyebilir. Valdes bu konuda şunları söylüyor: “Kara ve deniz arasındaki sıcaklık farklarına bağlı olarak Mason yağmurları çok şiddetlidir. Çok geniş bir kara kütlesine sahipseniz, kara çok ısınır ve mega masonları tetikler.” Bir sonraki birleşik kıtada hava koşulları daha da aşırıya kaçabilir. Eğer birleşik kıtaların oluşumu aktif bir volkanik dönemin sonuna rastlarsa, sıcak yüzey suları aşırı tayfunları davet eder. Bu devasa iklim sistemleri, karaları saatte 400 kilometre hız ile döver. Okyanuslarda da yaşam giderek zorlaşır. Bugünkü okyanusları oksijen ve besin açısından besleyen akıntıların konveyör sistemi okyanus En az iki birleşik havzalarının şekline ve boyutlarına göre değişir. Dolayısıyla bu bağlamkıtanın da kıtaların yerleşimi de önemlidir. varolduğu ileri Kıtaları yerinden oynattığınız zasürülüyor. man bu konveyör sistemi de temelinden bozulur. Sonuç olarak sulaBunlar Pangaea rın birkaç metre altında oksijen ve ve Rodinia'dır. besin kalmayacağı için yaşam şekilBunlardan öncelerinin çok azı buralarda barınabilir. kilerle ilgili Ancak ekvatorun yakınlarındaki kıyılarda yaşam çok zengin olsa bilgiler kesin olda koşullar zorlayıcıdır. Kıtalar birmadığı için yalbirine sokuldukça sığ kıyıların miknızca varsayımtarında büyük azalma olur. Bu da bazı türlerin kütlesel olarak yok ollara dayanıyoruz. masının yolunu açar; hayatta kalmayı başaranlar çok küçük alanlarda tıkış tıkış yaşamaya çalışırlar. Ve buralarda yiyecek için çok acımasız bir mücadele sürer. Aynı koşullar karalar için de geçerlidir. Pangaea'nın oluşumuyla birlikte ortaya Permian kütlesel yok oluşunun çıkması rastlantı değildir. NOVOPANGAEA 250 MİLYON YIL RODINIA 1.1 milyar760 milyon yıl önce PANNOTIA/ GREATER GONDWANA 600 milyon yıl önce PANGAEA 200300 milyon yıl önce BUGÜN BİR SONRAKİ TEK KITA 250 milyon yıl içinde (Kısmi tek kıta) AMASIA 250 MİLYON YIL DÖNGÜNÜN NERESİNDEYİZ? Şu anda döngünün tam orta noktasında olduğumuz söylenebilir. Pasifik yavaş yavaş kapanırken, okyanus kabuğu kuzey Pasifik'te dalmabatma bölgelerinde batıyor. Bu arada Amerika kıtaları, Avrupa ve Afrika'dan uzaklaşırken, AtlantikOrtasıSırtı yeni bir okyanus tabanı oluşumunu besliyor. Afrika ise kuzeye doğru ilerleyerek Avrupa'nın güney kıyılarına yaklaşıyor. Avustralya kuzeye doğru, güneydoğu Asya'ya doğru kayıyor. Kıtaların hareket hızı yılda 15 mm bu da el tırnaklarının uzama hızına eşittir . Zamanı 50 ile 100 milyon yıl ileriye çekersek, bu sürecin nasıl ilerlediği konusunda daha net bir görüntü elde edebiliriz. Ancak Dünya'nın geleceği ile ilgili tahminlerde bulunmak için yalnızca kıtaların bugünkü hareketlerine bakmak yeterli değildir. Texas Üniversitesi'nden Christopher Scotese bu problemi otobanda yol almaya benzetiyor: “5 veya 10 dakika sonra nerede olacağınıza ilişkin bir tahminde bulunabilirsiniz. Ancak her zaman kazaları, insanların şerit değiştirmesini veya yolun ikiye ayrılma olasılığını göz önünde bulundurmanız gerekir. Bu gibi durumlarda seçim yapma zorunluluğu ile karşılaşabilirsiniz.” BİRLEŞME YOLLARI Bugünkü kıtaların birbiriyle birleş mesi için iki yol vardır. Atlantik genişlemeye devam ederse, Amerika kıtaları Asya'ya çarpabilir. Bir diğer seçenek de Atlantik'te bir dalmabatma bölgesinin açılması, dolayısıyla Amerika ve Avrupa'nın birbirine doğru itilmesidir. Bu da Pangaea'nın yeniden oluşmasının yolunu açacaktır. 1992 yılında Güney Afrika'da Cape Town Üniversitesi'nden jeolog Chris Hartnady bundan sonraki birleşik tek kıtanın nasıl oluşacağı konusunu araştırdı. Hartnady, Atlantik genişlemeye devam ettikçe “Kuzeydoğu Sibirya ekseninin etrafında, saat yönünde salınım yapan Amerika kıtaları, geleceğin tek kıtasına doğu kıyısından kaynayacak gibi gözüküyor” diye konuşuyor. Harvard Üniversitesi'nden jeolog Paul Hoffman bu kıtayı “Amasia” olarak isimlendiriyor. Geleceğin bu yeni kıtasında, Avustralya kuzeye doğru ilerlerken, Afrika bugünkü yerini koruyacak. Antarktika bu tek kıtayla birleşmeyecek ve Güney Kutbu'nda varlığını sürdürecek. Hoffman, “Antarktika herhangi bir dalmabatma bölgesine bağlı olmadığı için hareket etmesi için nedeni yoktur” diyor. Cambridge Üniversitesi'nden Roy Livermore da aynı modele destek veriyor. 1990'lı yılların sonunda Amasia'yı biraz değiştirerek yeniden yaratan Livermore kendi versiyonuna Novopangaea adını verdi. “Hint CBT 1077/13 9 Kasım 2007 CBT 1077/12 9 Kasım 2007 Okyanusu ve Kuzey AtlanPANGAEA tik arasında PROXIMA 250 yeni bir rift MİLYON YIL (yarık, çatlak) yarattım” diye konuşan Livermore, “Doğu Afrika Rift'inin aktif olduğunu biliyoruz. Dolayısıyla gelecekte küçük bir okyanus açmamız yanlış olmaz. Doğu Afrika ve Madagaskar Hint Okyanusu'ndan ilerleyerek Asya ile çarpışırken, Avustralya'nın güney doğu Asya ile daha önceden birleşmiş durumda olacak. Bu arada bugün Hindistan olarak bildiğimiz güney Asya'da bir dağ sırası, yeni bir dalmabatma bölgesi boyunca denizden yükselerek ortaya çıkacak” diyor. Livermore'un geleceğinde, bugün varolan bütün kıtalar hazır bulunacak. “Antarktika'nın güney kutbunda kalacağını düşünmüyorum” diye konuşan Livermore, “Bunun kuzeye gelmesini istiyorum. Bunun için yeni bir dalmabatma bölgesi ortaya çıkabilir ve Antarktika'yı sürükleyebilir. Bu tablonun en güzel yanı, kimsenin bunun yanlış olduğunu kanıtlayamamasıdır” diyor. Bu doğru olabilir, fakat diğer bilim adamları gezegenin ilerde nasıl görüneceği konusunda farklı düşünüyorlar. Scotese, mesleki yaşamının büyük bir kısmını bugün kıtaların yerleşim şekillerini incelemeye ve bu bilgilerin ışığı altında kıtaların gelecekte nasıl hareket edeceğini hesaplamaya ayırdı. Scotese'ye göre gezegenin geleceği Hoffman ve Livermore'un projeksiyonlarından çok farklı olacak. SCOTESE'İN PROJEKSİYONU Hoffman ve Livermore gibi Scotese'de bundan sonraki 50 milyon yıl sonra Afrika'nın kuzeye doğru ilerleyeceğini, Akdeniz'i kapatarak güney Avrupa'da Himalayalar gibi bir sıradağlar oluşturacağını öngörüyor. Avustralya dönecek ve Borneo ve güney Çin ile çarpışacak. Fakat 200 milyon yıl sonra her şeyin değişeceğini söyleyen Scotese, Atlantik'in batı kıyılarında dalmabatmanın başlayacağını, genişlemenin duracağını ve Atlantik'in daralmaya başlayacağını ileri sürüyor. Bunun sonucunda dünyanın kara kütlesinin büyük bir kısmı bir araya gelecek. Birleşik AvrupaAfrika kuzey Amerika ile çarpışacak. Sonuçta ortaya çıkan birleşik kıtaya önce Pangaea Ultima adını veren Scotese, bugün bu ismi Pangaea Proxima olarak değiştirdi. “Ultima ismi beni rahatsız etti, çünkü bu, bir daha başka birleşik kıta olmayacağı anlamına geliyordu” diye konuşan Scotese, bu döngünün birkaç milyar yıl daha devam edeceğini ileri sürüyor. YAŞAM HER ŞEYE RAĞMEN…. Ne var ki yaşam yeni koşullarda da yoluna devam etmeyi başarır. 290 milyon yıl önce Pangaea oluşup, güney buzulları eridiği zaman buralarda Dünya'nın en “tuhaf” ekosistemi ortaya çıkmıştı. Artık görmediğimiz “Glossopteris” ağaçlarının yüksekliği 25 metreye erişirken, bu ağaçlar Güney Kutbu'nun 20 derece yakınlarına kadar sokuluyordu. Çok az ışıklı yazlara karşın, bu ağaçlar kışın karanlığında yaşamlarını sürdürüyorlardı. Kıyılara yakın olan ağaçlar muson rüzgârları ve yağmurlarına da direndiler. Gelecek birleşik kıtada nasıl bir yaşamın hüküm süreceğini ne yazık ki insanlar göremeyecek. Buradan alacağımız tek ders, Dünya'nın insanlı veya insansız varlığını sürdürebilmesi. Çeviren: Reyhan Oksay Kaynak: New Scientist, 20 Ekim 2007 KİMİN MODELİ DOĞRU? Şu anda kimin modelinin doğru olduğunu kimse bilemiyor. Ancak herkesin ortak fikri bir sonraki birleşik kıtada yaşam koşullarının çok sert geçeceği. “Birleşik kıtalarda koşullar hep aşırı boyutlardadır” diye konuşan İngiltere'de Bristol Üniversitesi'nden klimatolog Paul Veldes, Pangaea'nın hava koşullarının ancak jeolojik kanıtlardan elde edilebileceğini söylüyor. Örneğin sıcak ve ıslak koşullarda oluşan kömürün, veya sıcak iklimlerde kuruyan göl çökellerinin oluşturduğu mineral tortularının konumu iklimler hakkında doğru bilgi ve JEOLOJİ