Katalog

ZumrüttenA^işJer Ç0L1ı Geçen hafta Libya'nın Bengazi kentindeyapılan Kuzeydoğu Libya'nın Jeolojisi konulu uluslararası sempozyum hakkındaki izlenimlerimi özetlemiştim. Bu sempozyumdan sonra, Libya'nın çeşitli yerlerine jeolojik arazi gezileri düzenlendi. Ben bunlardan Kufra Vahasının güneydoğusundaki Cebel Uveynat'a düzenlenen geziye katılmaya karar vermiştim. Bunun iki nedeni vardı: Birincisi, Cebel Uveynat'ta mostra veren Prekambriyen temeli bizzat görme arzusu, diğeri de Sahra'nın stratigralisini öğrenme isteği. Tabii ki daha önce hiç görmediğim gerçek bir çöl jeomorfolojisini de yerinde, hem de Büyük Sahra'da inceleyebilme olanağı bu seçimimde aynca rol oynamıştı. Geziye katılanlar arasında çağımızın en büyük yerbilimcilerinden, 80yaşında gerçek bir delikanlı olan Prof. Dr. Adolf Seilacher ile eski arkadaşım Bill Bosworfh 'un olması beni çok mutlu etmişti. Bengazi'den Kufra Vahasına ikibuçuk saatlik bir uçak yolculuğu sonunda vardık. Bu yolculuk esnasında Sahra'daki jeomorfolojik şekilleri havadan görme olanağını elde ettik. Bunlardan en etkileyici (ve egemen) olanlar egemen riizgaryönüne paralel oluşan seif (Arapça "kılıç" anlamında) kumullarıydı. Aynca çölün ortasında faaliyet gösteren petrol kuyuları çok ilginçti. Kufra'ya indikten sonra Toyota Land Cruiser'lara dağıtıldık. Ben, Bill ve Prof. Seilacher bir ekip oluşturduk. 0 giin hemen Cebel Uveynat kuzeyindeki kamp yerimize gidilecekti. Çöl ortasındaki araba yolculuğunun 67saaf sürmesi bekleniyordu. "Kancalı çapraz tabakalanma": Yüksekhız ve giiçte akıntı gerektirdiğinden yalnızca nehirlerde oluşabilen bu tabakalanma tiirii burada 400 milyon yıl önce (Devon Devri) koca koca nehirlerin aktığını gösteriyor. Fotoğrafta Total şirketinin mahirjeologu JeanLoup Rabino, keyiften mest bir şekilde sırıtıyor. Kufra tam bir vaha kenti. Burada fosil yeraltı suyunun beslediği, eskiden mevcut iki gölden biri yanlış bir su kullanım politikası sonucu tamamen kurumuş, diğeri de kurumak üzere. Kufra'da gördüğümüz Türk kalesi yıkıntısı bir zamanlar buralara kadar uzanmış Osmanlı'nın global politikasının beceriksizliğini sayıklar gibiydi. Okaleharabesinde, ulusumun cehalet sonucu kaçırılmış fırsatlarının bir yansımasını gördöğümü ^gfflffllzjnde mehtap. düşünerek derin bir teessüre boğuldum. Bunun için resmini bile çekmedim. Kufra'da hiç beklemeden doğruca Cebel Uveynat'a doğru çöl yolculuğumuza çıktık. Gerçek bir kum çölünün güzelliğini hiçbir kelimenin tasvir edebileceğini sanmıyorum. İnsana turuncu renkli bir denizde gidiliyormuş gibi geliyordu. Arabalarımız 120 km süratle kumlar üzerinde adeta kayıyor, heryanımız bir adadaymışız hissini veren seraplarla kaplanıyordu. Kumullara geldikçe şoförlerimizin maharetine tekrar tekrar hayran oluyordum. Bu dev kum dalgaları üzerinde giderken kendimizi bir sür'at teknesindeymişiz gibi hissediyorduk. Beni en çok hayrette bırakan şey şoförlerimizin şaşmayan yön hisleriydi. Nesillerin şartlandırdığı bu çöl çocukları, içinde kayıp gittiğimiz turuncu sonsuzluk içerisinde düzenli bir şehirde ellerinde haritayla giden şoför rahatlığıyla yol buluyorlardı. Gece olunca, şoförlerimizin yıldızlarla seyrüseferyaptıklarını görerek bir kez daha hayrete düştü'm. Gündüz ise hem gü'neşi hem de pek ender olan sabit yer şekillerini seyrüsefer yardımında kullanıyorlardı. Sahra'dakirenkzenginliği ise inanılmazdır. Turuncu, kırmızı, kahverengi, siyah, gri ve beyazın akla gelebilecek her türlü fonu değişik bir şekle bürünmiiş olarak karşınıza çıkar. Şekiller ise hiçbir genel tasvire sığdırılamayacak bir çeşit zenginliği gösterirler. Kayaçların iç yapılarının her türlü değişikliğini rüzgâr mahir bir heykeltraş ustalığı ile belirginleştirmiş, yer yer de kendine has şekiller yaratmıştır. Bu şekil ve renk cümbüşü içerisinde jeoloji yapmanın zevki bambaşkadır. Burada ne kayacı örten toprak ne de mostrayı saklayan bitki örtüsü vardır. Kayaç kendini jeologa çırılçıplak, sadece yer yer bir kum tülüyle örtülü olarak sunar. 0 tülün altında hissedilen yapıların çekiciliği jeologun içini gıcıklar, onu mostradan mostraya sürükler. Hele erozyon ve birikim şekilleri: Sanki her biri bir zekâ testi yapmak için oradadırlar ve jeologun hayal gücünü zorlarlar. Jeomorfoloji burada aerodinamiği, mekaniği, ısı bilgisini, hatta bu kupkuru ortamda kimyayı bile gerektirir. Kayacın ayrışmasını, ufalanmasını, yuvarlanmasını veyuvarlaklaşmasını, muhtelif aerodinamik şekillerde birikmesini veya gene aynı kurallara göre oluşturulan aşınma yüzeylerinin oluşumunu çölde adım adım izlemek mümkündür, Burada aşınma, ılı Çölde kum tülüniin ardından jeologa çapkın çapkın gülümseyen Karbonifer (360290 milyon yıl öncesi aralığı) tabakalar. 931/5 22 Ocak 2005 Prof. Adolf Seilacher İle Kufra'dan ayrıldıkian kısa bir biire sonra çölün ortasında. Arka planda taşıt araçlarımız (Foto Dr. Bill Bosmrth). man ortamlardaki gibi düzgün eğimler oluşturamaz. Onun yerine dimdik kenarlarla sınırlı anıt gibi kaleye veya kuleye hatta dev mantarlara benzeyen şekiller oluşur, aşınma ürünleri kum örtüleri halinde onların dibinde oluşan aerodinamik hendekler dışında kalan çevrelerini örterler. Çölde, kayaçlardaki çatlak sistemlerinin aşınmadaki rolünü en etkin bir şekilde gözlemek mümkündür. Kum örtüsünün incelip yer yer sıyrıldığı alanlardaki taş tabanlarda insan kendini arkeolojik bir ören yerinde, eski evlerin temelleri üzerinde yürüyor sanır, çatlak sistemleri o denli düzgün ve aşınmadaki rolleri o denli etkindir. Çölde gece ve gündüz arasındaki sıcaklık farkının büyüklüğünü ilk kez bu gezide tattım: Gündüz bazen ince bir gömlek bile tazla gelirken, gece, çadırımın içinde sırtımdaki kutup şartlan için hazırlanmış sentetik ceket, modern biryalıtımlı parka ve nihayet onların dışında da uyku tulumu olduğu halde titreyerek uyuyordum! Sabah uyandığımda çadırımın etrafında gördüğüm tilki izlerinden bu hayvanların o korkunç soğukta yiyecek peşine düştüklerini anladım. Bedevi ve Tuareg yüzünü yalnız kum savrulmasına karşı değil, soğuğa karşı da korumak için sarar. Sarık, bu nedenle çölun doğal başlığıdır. 0 sarığın malzemesine başın değişik yerleri, değişik yer ve zamanlarda ihtiyaç gösterir. Bu nedenle çöl dışında sarıkla dolaşmak, kutupta bikiniyle veya tropiklerde kürkle dolaşmak kadar abes bir şeydir. ilk kez Büyük Sahra'da coğrafi şartların insan kültürlerini ne denli detayda etkilediklerini gördüm. Bu geziye ayrılan beş günümüz bu tür jeomorfolojik ve bazılarının resimlerini burada verdiğim jeolojik güzellikleri sanki içerek, kültürel gözlemler yapıp onlar hakkında düşünerek geçti. Bill ve Profesör Seilacher ile bazan saatler süren araba yolculukları esnasında veya mostra başında çok hoş, yararlı sohbetler, tartışmalar yaptık, yeni varsayımlar ürettik, bunların bazılarını hemen bir sonraki mostrada, diğerlerini gezimiz süresince durmadan kontrol ettik; kiminden vaz geçtik, kiminin doğru olduğuna karar verdik. Beş günde pek çok jeolojik, jeomorfolojik, hatta kültürel olay hakkındaki anlayışımızda ' önemli değişiklikler, gelişmeler oldu. Bunun yanında bir paleontolog olan Seilacher sayesinde güncel deve kadavraları üzerinde tafonomik, veya böcek izleri üzerinde iknolojik gözlemler bile yaptık. Büyük Sahra'dan üzülerek ayrıldım. Yeni tanışılan bir huriden ayrılır gibi.