Katalog

CoğrafyaJeoloji Afet coğrafyası açısından tsunamiler Doğal afet, "insanlığın sosyoekonomik ve kültiirel etkinliklerini önemli düzeyde tehdit ederek ya da kesintiye uğratarak büyük can ve mal kayıplarına neden olan, ekosistemlerde çok büyük yıkımlara yol açan ve genellikle çok hızlı gelişen bir doğa olayı" olarak tanımlanabilir. Tsunamiler (sismik deniz dalgalan), bu doğal afet tanımını en çarpıcı bir biçimde yansıtır. Tsunamiler, çoğunlukla açık denizde ya da kıyı yakınındaki tektonik hareketlerin tetiklediği büyük ölçekli denizaltı depremleriyle ya da heyelanlarıyla ve volkanik püskürmelerle bağlantılı oluşur, coğrafi dağılışı da depremlerin ve volkanlann coğrafi dağılışıyla mükemmel bir uyum gösterir. MuratTurke§(*) üyük liman dalgası" anlamı taşıyan tsunamıler, çoğunlukla açık 'denizde ya da kıyı yakınındaki tektonik hareketlerin ve volkanik püskürmelerin tetiklediği büyük ölçekli denizaltı depremleriyle ya da denizaltı heyelanlarıyla ve volkan konilerinin çökmesi ya da parçalanmasıyla bağlantılı oluşur. Geniş hacimli su kütlelerinin aniden gelişen düşey yer değiştirmelerine ve sıkışarak yükselmelerine neden olan bu tip yer kökenli olaylardan sonra, sarsılan noktanın üstünde su yüzeyinde tsunami adı verilen çok yüksek bir tek dalga ya da birkaç dalga oluşur. Tsunamilerin dalga yüksekliği 3040 m'ye ve dalga uzunluğu değeri (iki dalga doruğu ya da çukuru arasındaki yatay uzaklık) 150200 km'ye ulaşabilir. Asıl etkisi, dalganın kıyıda kırılmasından çok, kıyıda oluşturduğu su yükselmesi ya da kabarmasının yarattığı ani taşkın olaylarıdır. Transform faylar ı Konverıans kuşakları ı mDıvenans kuşakları Şekil 1. Depremlerin yeryüzündeki coğrafi dağılışının tektonik levha sınırlan ile (transform faylar, konverjans kuşakları ve diverjans kuşaklan/riftler) ilişkisi (Munich Re Group, 2000). namiyi oluşturan temel etken, ya tüm volkanın püskürmeden hemen önceki yükselmesiyle ya da daha büyük bir olasılıkla şiddetli bir patlama sonucunda volkanın çökmesiyle bağlantılı olarak, çok geniş hacimli su kütlelerinin büyük yer değiştirmesidir. Tsunaminin bu tipine verilebilecek en iyi bir örnek, Krakatau volkanının 1883 yılındaki püskürmesidir. Bu olayda ölen 36 bin kişinin çoğunluğu, yaşamlarını tsunami sonucunda kaybetmişlerdi. İkinci önemli örnek, Ege Denizi'ndeki Santorin volkanının MÖ 1645 yılındaki püskürmesidir. Krakatau'da olduğu gibi, bu püskürmede de Santorin volkanik adası çökmüş, çok büyük bir tsunami dalgasının oluşumunu tetiklemiş ve bölgede özellikle de Girit'in kuzey kıyısında büyük bir zarara ve insan kaybına neden olmuştu. Bu doğal afet, Girit'teki antik Minos uygarhğının zayıflaması ve yok olmasında önemli etkenlerden birisi olarak kabul edilir. üzerinde oluşur (Şekil 1). Depremlerin kalan bölümü, levhaların uzaklaşma kuşaklarında ve ender olarak da levhaların içerisinde oluşabilir. Depremlere benzer bir biçimde, tüm etkin volkanlann yaklaşık % 9O'ı da, levha sınırlarında (konverjans ve diverjans levha kuşakları ve transform faylar üzerinde) yer almaktadır (Şekil 2). Bunların dışında, levhaların içerisinde bulunan sıcak nokta volkanları da bulunur. Tsunamiler, çoğunlukla açık denizde ya da kıyı yakınındaki tektonik hareketlerirı tetiklediği büyük ölçekli denizalü deprem leriyle ya da heyelanlarıyla ve volkanik püs kürmelerle bağlantılı olarak oluştuğu için onların coğrafi dağılışı da (Şekil 3), deprem lerin ve volkanlann coğrafi dağılışıyla (Şe kil 1 ve 2) mükemmel bir uyum göstermek tedir. Denizaltı depremleri, denizalü heye lanlan ve volkanik etkinlikleri, çoğunlukl, Pasifik ateş çemberi (Büyük Okyanus'u çe\ releyen, hareketli levha sınırlan, etkin vo kanlar ve volkanik ada yayları nedeniyl tektonizma ve volkanizma açısından etkiı kuşak), Güneydoğu Asya, Orta Amerika v Karayibler ile Akdeniz Havzası'nda oluşuı en yıkıcı tsunami afetleri de en sık olara bu bölgelerde etkili olur. Tarihi ve daha yı ni tsunami olaylanna ilişkin kayıtlar, bu dı ğerlendirmeyi doğrulamaktadır. 26 Arahk 2004'te Güney Asya'da ço büyük can ve mal kayıplarına neden ola tsunami afeti de, o bölgedeki göreceli levh hareketleri sonucunda, Hindistan/Avustn ya levhası ile Avrasya (Burma) levhası ar sındaki sınır boyunca uzanan Java çukurl ğunda (dalmabatma kuşağında) oluşan büyüklüğündeki deprem ile doğrudan ba lantılıdır. Deprem hiposantırının, Endone ya'nın Sumatra adasının kuzeybatı ucunı yaklaşık 160 km. açığında olduğu açıkla maktadır (Şekil 4). "B; Görüleceği gibi, tsunamiler, oluşumları açısından, gerçekte doğal afet sınıflandırması açısından ya depremlerin ya da volkanik püskürmelerin bağlantılı etkileri kapsamında ele alınması gereken, yer kökenli en yıkıcı afetlerden birisıdir. Tsunamiler, oluştukları merkezin üzerınden tum yönlere doğru okyanus yüzeyinde büyük bir hızla yayılır. Yayılma hızı, su derinliği ile doğru orantılı artar. Büyük okyanus havzalarında, örneğin, Büyük Okyanus'ta ortalama hız 700800 km/saate ulaşabilir. Tsunami dalgalan açık denizde güçlükle fark edilir, ama derin kıyı sulanndaki, özellikle dar körfezlerdeki kara alanlarına ulaşüklarında, yükseklikleri olağanüstü artar. Sığ sularda ise, etkileri azalır. VOLKANİK TSUNAMİLER Volkanik etkinliklerle ilişkili tsunamiler ise, kıyıya çok yakın alanlardaki volkanlann ya da volkanik adalardaki volkanlann püskürmesi sonucunda oluşur. Bu tip tsu COĞRAFİ DAĞILIŞLARI Levha tektoniği kuramına göre, litosfer, astenosfer üzerinde hareket eden çok sayıda levhalara ayrılır. Volkanik etkinlik, deprem etkinliği ya da volkanik ve deprem etkinlikleri birlikte, çoğunlukla levha sınırlarını işaret eder. Levhalar, bu sınırlar boyunca uzaklaşır (diverjans), yaklaşır (konverjans) ya da yanal olarak hareket ederler (transform levha sınırı). Depremlerin ve volkanlann Yerküre üzerindeki dağılışı rasgele değildir; tersine depremlerin çok büyük bir bölümü tektonik levha sınırlarına karşılık gelmektedir. Yeryüzündeki tüm depremlerin yüzde 90'dan fazlası, buyük tektonik levhaların yaklaşma (ya da dalmabatŞekil 2. Volkanlann yeryüzündeki coğrafi dağılışının tektonik levha sınırlan ile ilişkisi (Munich Re ma) kuşakları ile transform faylar Group, 2000). 931/18. 22 Ocak 2005