Katalog

GenetikFelsefe Kokular, renkler ve tatlar tartışılabilir mi? el.st'fedf kla.sık bır problem vardır: Dunyayı alğılayış bıçımlerımız bırbirııııizden farklı mı? Kırmızı bir gülü ele alalım. Büyuk olasılıkla onıın mavi değil, ama kırmızı olduğu konusunda kolayca fikır bırlığıne varabılırız. Ama asıl sorıı: "kırmızı" ne demektır ve kırmızı rerıj^ı uyııı londa ıııı algılıyoruz? Ya gulun o kL'iıdıııt' ozgü kokusu? Bu kokuyu da aynı şe kilde mi duyumsuyoruz? Felsefeciler bu problemle vüzyıllardır bo ğıışuyor. Duyu konusunda uzman bılım ınsanları da aynı kokuları algılarken kışilerın ııasıl birbırınden buııca farklı deııeyiırıler yaşadıklarını merak cdiyor. Bu taınaniL'iı uzncl mi yoksa duyusal deneyımlerdcki nesnel farklılıklara mı dayanıyor? Sorunun akla yatkın tek bır yanıtı varmış ğıbı gorunuyor: "Duyu.sal deneyımler kışıye ozgu olduğu içın bunu bilmenin olanağı yoktur". Ancak biyologlar bunıı bilebileceğimizi one sürüyor. Duyusal deneyinıler kişi ye ozeldir. Philadelphıa'daki Moncll Kımvasal Duyular Merkezi'nden sinırbılimci Paul Breslin "Gordugunuz dünya, tattığınız yemekler, kokladığınız kokular...Hepsı de kendımıze ozğu bır yoldan algılanır". Geçen birkaç yılda gen bilimciler koku, tat ve gor F Tonik acı mıdır? Gül nasıl kokar? Su ılık mı yoksa sıcak mı? Bu ve buna benzer sorulara yer verdiğimiz yanıtlar kişiye özgü olabilir. Biyologlara göre dış dünyayı duyularımızla algılayışımızdaki farklılığın nedeni psikolojik ve çevresel etkilerin yanı sıra genlerimize de bağlı... me duvularıyla ılişkılı çok fazla sayıda gen keşfettı. Örnegın, koku reseptoru genlerı tüm duyu genlerınm yuzde 3'luk bolumunu oluşturuyor. Duyu genleri sayıca çok sayıda olmakla kalmıyor aynı zaınanda kişiden kişiye büyük farklılıklar gosteriyor. Kişiye ozgu genetık repertuvar farklılıklarının dış diinvayı algılama farklılıklarıyla bağlantılı olduğu düşunuluyor. Hatta bazı bilım adamları kalıtım yoluyla aldığınız "dlıcılar" yaşammız ve kışiliğiniz uzerinde derin bir etkı yarattığını düşünüyor. ka araştırmacılar tat duyusundaki bu oznel farkhlıkları tat reseptorlerındekı proteınlerı kodlayan genlerle ilışkilendırmeye başladı. En ünlu acı tat olan feniltıokarbamıd, PTC ile çalışıyorlar. Bu kimyasal DuPont'ta yapay tatlandırıcılar üzerine araştırmalar yapan kımyager Arthur Fox tarafından 1930'larda keşfedildı. Fox, bazı rneslektaşlarının söz konusu kimyasalı inanılmaz derecede acı bulurken bazılarının kendi de dahıl onun tadını alamadığını keşfettı. PTC'nin tadını alabılme yeteneğının uzun bır sure basıt bir Mendelcı kalıtımm sonucu olduğu duşunuldu. Genetik kökenleri PTC'nm tadını alamamayı sağlayan genlerın ıki çekinik kopyasını taşıyan insanlar tadamıyordu. Ancak bu ayrınıın fazla basit olduğu ortaya çıktı. Gruplar içinde oldukça fazla çeşitlılik göruluyordu. Drayna eger konsantrasyon yeterınce fazlaysa (360 ppm) herkes tadı alabılir dıyor. Ancak bazı insanlar PTC'yi 18 ppm oranında olsa bıle algılayabilıyor. Araştırmacı bu farklılığın genetik kökenini incelemeye karar verdi. Genomları daha önceden bilinen 267 insana üç tanesı PTC içeren dığerlerı ise bu maddeyı içermeyen altı bardak sıvı verdı; onlardan bu bardaklardan hangisinin PTC ıçerdığını bulmalarmı ıstedı. Acı eşiğini saptamak için PTC'nin konsantrasyonunu değiştirerek deneyi tekrarladı. Daha sonra 7. kromozom üzerinde acılık reseptöriinü kodlayan genlerin hulunduğu bölge ile elde ettığı sonuçları karşılaştırdı. Sonuçta araştırma grubu PTC reseptör genıni tanımladı; ayrıca bu gen kişiden kişiye tek bir baz çiftinde farklılık gösteriyordu. PTC geni 23 farklı acı reseptöründen yalnızca bir tanesini kodluyor. Oteki tat reseptörlerı uzerinde yapılan çalışmalar da bu denlı fazla bır çeşitlılik olduğunu gosteriyor. Bu, yemekten aldığınız tadın tamamen size özgü olabileceğini akla getiriyor. Tonik acı mıdır? Şmıdı bır ıçki ıçtiğinızi varsayın. Gen bilimci Dennis Drayna olayı anlatmak için çok sevdiği "cintonık"ı örnek veriyor. Rocville Maryland'dekı Ulusal Sağırlık ve Diğer İletişim Engellerı Knstıtüsu'nde çalışan Drayna'nın uzmanlığı acı besinleri tatma duyusu uzerıne: "Tonığı cin olmadan bile içebilirim, acı tadı gerçekten çok sevıyorum" dıyor. Ancak herkes onunla aynı fikri paylaşmıyor. Tonıktekı kının gibı acı bir kimyasalı bır grup insana verin. Hepsi de farklı tepkiler verecektır. Breslin, "Çoğu kişi onun orta derecede acı oldıığunu, bazıları hıç acı olmadığını soyleyecek hatta bazıları da onları zehırlemeyi çalıştıgınızı dıişunerek sıze bağıracaktır" diyor. Drayna, Breslin ve baş "Yalancı" koku genleri Koku alma duyusunun da kişiden kişiye oldukça çeşitli olduğunu gosteriyor. İnsanlar 10.000 farklı kokuyu burun boşluklarındaki 400 reseptör protein sayesinde bırbırinden ayırt edebilır. Araştırmalar uzun bır zamandan berı herkesın aynı kokuları algılayanıadığını gosteriyordu; şimdi gen bilimciler bunun farklı reseptörlere sahip olnıamıza bağlı olabileceğini düşünüyor. Kokuyu algılamak için gereklı reseptörlerı kodlayan genleri DNA dizisinde saptamak çok kolaydır. İnsan genomunda kokuyla ılgılı 1000 tane gen olması oldukça ılgı çekıci. Peki bu 1000 gen 400 reseptör proteinle nasıl bir etkileşimde? Bu genlerden 600 tanesinin aslında "y^lancı (psödo) gen" olduğu anlaşıldı: Gen gıbı görünen ama ışlevlerinı yıtırmış DNA dızılerı. Duyular konusunda uzman bılinı adamları "yalancı genlerin" çok kısa bir sure once ışlevlerını kaybettiklerıni keşfedince hayrete duştu. Rfhovot, tsrail'deki VVeizmann Enstitüsü'ndeki bir araştırma grubu bazı valancı genlerin kimi insanlar da hâlâ etkın olııp olmadığını ve bunun kışılerın koku alabilme yeteneklerindeki farklılıklar ile bağlantısmı merak ettı. 51 yalancı gen Araştırma grubu Nature Genetics'te (vul. 34, s. 143) yayımladıkları bir çalışmada bazı ınsanlarda hâlâ 883/16 21 Şubal 2004