Katalog

Bİ LİM ARAŞTI RMA 'Delilik yapın, deli sorular sorunf Nobel ödüllü profesör Heymans, "önemll buluşlar nasıl yapılır, bunun bir yöntemi var mıdır" sorusuna bu yanıtı veriyor ve ekliyordu:' "Her akıllıca planladığınız deneyden sonra bir de deli deneyi yapın." Prof. Dr. Üner Tan~ armaklanmz becerlkll mldlr?.. 1960 sonbaharında Dr. Joachlm Haase ile ilginç bir rastlantı sonucu karşılaştığımda bana yönelttiği ilk soru bu... Kendtei Isveç'te Nörofizyolog Ragnar Granlt'in yanından yeni dönmüş, genç ve dinamik bir doçentti. Granit daha sonra Flzyolojl Nobel Ödülünü kazandı. Haase, doktora yöneticiliğimi kabul etmeden önce bana bu ilginç soruyu sormuştu. Genelde böyle durumlarda çok ağır harekete geçen inatla karışık zekflmı bu defa hızla kullanabilmesini becerdim. "Bilmlyorum, ancak bu parmaklar iyi keman çalabilir" dedim. Bu güzel bir yanıttı. Ancak o da inatla karışık zekâsını kullanarak her zaman olduğu gibi hiç renk vermedi. Yahında doktoraya başlayabilmem için iki ay Içinde ingilizce öğrenmemi istedi. Kabul ettim. Ayrıca bir ay içinde tüm deney tekniğini öğrenerek küçuk, fakat önemli bir soruyu da yanıtlamamı istiyordu. Onu da kabul ettim. Sinir sistemi gibi çok zor bir konuda araştırma yapabilecegimi bir ay sonra öğrendim. Bilimsel serüvenimde, sanki önceden programlanmış gibi tuhaf olaylarla karşılaştım. Dr. Haase, bilimsel serüvenimin başlangıcını belirleyen el becerisine ilişkin sorusunu sorarken, 25 yıl sonra bu konuyu araştıracağımı hiç düşünmemişti. Aslında o zamanlar motor (hareket) sistem araştırıcılarının böyle bir konusu da yoktu. 25 yıl sonra el becerisini araştırmaya karar verdiğim zaman Haase'nın bu ilk sorusunu ammsamamıştım bile... Bu ilk s o ru ile bilimsel serüvenimin son sorusu arasındaki asosiyasyon, bu yazıyı hazııiamak için günler önce programladıgım beynimin sağ yarımküresinin yaratıcı işlevlnin sonucu olsa gerek... Bu gözlem, asosiyatif düşüncenin ve içe doğuşun önemini en iyi şekilde belirten bir örnektir sanıyorum. Haase'nın, hiç tanımadığı bir doktora adayına yönelttiği ilk soru ise "iyi soru" için çok çarpıcı bir örnektir. Bir bilim adamı iyi soru sorabilmelidir. El becerisi, kadınerkek ve zekâ arasındaki ilişkilere ilişkin ilginç araştırmalarıma daha sonra değineceğim. renciler tarafından doping olarak kullanılmıştır. Türkiye'de yasaklanmıştır. Yasaklara genelde karşıyım. Bir sistemın, vücut olsun toplum olsun sağlıklı işleyebilmesi için yasak yerine kontrolü önemlıdir. özellikle geri kontrol sistemi bulunmayan herhangi bir organizma, kuruluş ya da toplum hastadır; sağaltım yoluna gidilmezse ölür. Üç yıl süren doktora deneylerimde kedllerde amfetamin'in motor sisteme etkilerini araştırdım. Bitirme sınavlarına hazırlanırken bir gece kendimde de denedim. Uykum gelmiyordu, çalışamıyordum da. Büyük bir iyimserlikle kütüphane ile kafeterya arasında dolaştım durdum bütün gece. Ertesi günkü sınavda güçlükle başarılı olabildim. Bir deney yirmi dört saat sürüyordu. iskelet kaslarının kasılmasına ya da gevşemesine neden olan motor sinir hücrelerinin (motor nöron), mikroskop altında, kaslara giden uzantılarını teker teker birbirinden ayırmam gerekiyordu. Bu işlemi çıplak gözle başarabiliyordum. Amfetamin'in motor aktiviteyi arttırdığı ve psikolojik oiarak insanda iyimserlık oluşturduğu biliniyordu. Günümüz araştırıcıları amfetamini şizofreni modeli oluşturmak için de kullanıyorlar. Oeneylerim ilginç sonuçlar verdi. Amfetamin ekstensör sistemin vücudu yerçekimine karşı dik tutan kasların ve bunları yöneten motor nöronların aktivitesini arttırıyordu. Buna karşılık ekstensör kasların zıt görevini yapan fleksör kasların (vücudun, kol ve bacakların bükülmesini sağlayan) ve bunları yöneten motor nöronların aktivitesini ise azaltıyordu. Bu bulgu ile amfetaminin etki mekanizmasını anlayabilmek yolunda önemli bir adım atılmış oldu. Ancak ikı yıl sonra bu konuda ilginç bir içe doğuş ile karşılaşacaktım. Amfetaminin omurilikte yerleşik bulunan ekstensör ve fleksör motor nöronlar üzerine olan bu zıt etkisinin kaynağı doğrudan motor nöronlar mı idi? Eğer degilse, beyin midir? Bu "iyi soru"yu yanıtlamak için hayvanı spinalize etmek gerekiyordu. Omuriliği enine keserek (spinalizasyon) beyin ile motor nöron sistemlerini birbirinden ayırmış oldum. Böyle bir spinal hayvana amfetamin verildiğinde amfetaminin ekstensör ve fleksör sistemlere olan seçici etkisinin kaybolduğunu görProf. Dr. Corneille Heymans, solunumu düzenleyen reseptörieri keaflnden dolayı 7938'de Nobel Tıp ödülu'nü kazandı. önemli bir buluş yapmak İçin deli sorular sormak, delice deneyler planlamak gerektlğlni söylüyordu. Solda Heymans, sağda ise Üner Tan görüluyor. Bir doktoranın öyküsü: Doping maddesi amfetamin P önemll bir adım düm. Tüm motor sistemin aktivitesi artıyordu. O halde amfetamin, beyinde ekstensör sisteminin aktivitesini arttıran ve fleksör sistemin aktivitesini azaltan merkezleri etkilemektedir. Etkılenen bir sistemin. uyanıklık sistemi ile yakın ilgisi vardır. İnsanda ekstensör sistemi çok önemlidir. insan direnen beyni ile bu sistemi kullanarak yerçekimine karşı çıkmış, direnmiş ve ayaga kalkmıştır. Serbest kalan eller gelişmiş, beceri kazanmış, geri kontrol ile beyin daha da gelişmiş ve uygarlık oluşmuştur. Eğer benim, geri zekalı kediler toplumundan soyutiadığım kedim ayakta dursaydı ve elleri iyi gelişmiş olsaydı iyi bir araştırıcı olabilirdi. Okuma yazmayı da öğrendikten sonra diğer kedileri eğiterek ileri bir kedi toplumu oluşturabilirdi. Ancak insan türünün buna olanak sağlayacağını hiç sanmıyorum Ters bulgulu deneylerim ve bilimsel delilik Bir rastlantı sonucu, yukarıda açıkladığım bulgulann tamamen ters yönünde sonuçlarta karşılaştım. uzel olarak hazııianmış olan amfetamin eriyiği tükenmişti. Yeniden hazırladım. Bu eriyik öncekine göre daha seyreltilmişti Bu kez amfetaminin motor sistemin aktivitesini arttırmadığını, tersine, azalttığını saptadım. Bu buluş doktora yöneticisi tarafından kabul edilmedi. Bir de azar işittim. Çünkü genel olarak kabul edilmiş olan bilimsel verilere uymuyordu. Beklenmeyen bulgulara karşı bilim çevrelerinin gösterdiği tepkiye Amfetamin'in motor şisteme etklleri Amfetamin, beyin ve kas gücünü arttıran, insanı uzun süre uyanık, güçlü ve mutlu tutan bir maddedir. Sporcular ve öğ küçük, fakat çarpıcı bir örnektir bu olay. Çocuklarda zekâ geriliği ile seyreden motor hiperaktivitenin sağaltımında amfetamin kullanılmaktadır. Bu nedenle amfetaminin sınirsel aktiviteyi azaltıcı etkısi araştırılmaya değer niteliktedir. Bir araştırma fabrikası olsaydım onu da yapardım. Hem öğrenci hem de araştırıcı olduğum bu yıllarda (19601965) Almanya'da ilginç bir gelenek vardı. Her iki yılda bir tıp alanında Nobel ödülünü kazanmış olan bilim adamları toplanırlar, öğrenci ve asıstanlara konferanslar verirler ve onlarla tartışırtardı. Sanıyorum 1962 yılında gene böy. le bir toplantı düzenlendi. Göttingen Tıp Fakültesl'nden 25 öğrenci seçildi. Aralarında ben de bulunduğum için çok mutluydum. Bir yuvarlak masa tartışmasında amfetaminin gösterdiği ters etkiyi Prof. Dr. Corneille Heymans'a sordum. Heymans (Gent) 1938 yılında solunumun düzenlenmesine önemli ölçüde katkıda bulunan reseptörlerin keşfinden dolayı Nobel ödülünü kazanmıştı. Yanıtını sonra söyleyeceğim. Heymans'a başka bir soru sordum. Bu soru ve verilen yanıt oldukça ilginçti. "Sayın Profesör Haymans, önemll buluşlar nasıl yapılır, bunun bir yöntemi var mıdır?" Yanıt: "Delilik yapın, deli sorular sorun; her akıllıca planladığınız deneyden sonra bir de deli deneyi yapın..." Toplantının bitiminden sonra hemen laboratuvara kostum. Haase'nın istediği deneyin sonunda kimseden habersiz bir delilik yapmaya karar verdim. Bu deli deney bundan sonraki yazımın konusu olacak.