Katalog

Nevarkiinsanı napaçı ksoruyöneltme kültürüedinmesi,usunatakı lansorulan uluortaortayadökmesiçokyenibir olgu...Aydı nlanmaöncesirı dekiyüzyı llar T. boyuncainsanlarsormakşöyledursun, belirlidogmalaryönündebiçimlendinldi hep.Insanı ntemeledimisoruyöneltip aykı ndavranmakdeğil,nesöylenmişse bunutartı şması zkabullenip,ötesindebenimseyip uyarolmaktı .Toplumsal,sı nı fsal,ekonomik, dinselöğelertambirişbirliğiiçindeinsanı ngözüne, yüreğine,usunabirerkarabanttakmı ştı ... insanlı kbukaraperdeyiAydı nlanmaçağı ylayı rtabildi ancak...Sanatı ndabilimlerkadarbuçağda gelişipserpilmesininsorulannaçtı ğıkapı daniçen girmesiyleolanaklıhalegeldiğiunutulmamalı . Roman,tiyatro,eleştiri,denemeyaAydı nlanmayla çı ktıortayayadaonunlabirlikteadetayeniden doğdu,gerçekkimliğiylebuluşupsalı nasalı na dolaşı maçı ktı ... Bizdebunlann şimşekçakmı şçası na birandaaçı verenMustafaKemaloldu. CumhuriyetlegerçekleştirilenAnadoluAydı nlanmasıtüm toplumunsilkinipkendinegelmesine,sorulann zı playanbilyelerhalindeortalı ğasaçı lması nayol açtı .Bununyaratı cı sıkuşkusuzMustafaKemal’ in Cumhuriyetlebirliktegetirdiği,sonrası ndaHasan AliYücel’ inülkeye,toplumakazandı rdı ğı kurumlardı .Buişleyişledirki,Aydı nlanmaenikonu dinamoyakavuşupkurumsallaşabildi. Dilimizin,yazı nı mı zinenbüyükdenemecileride buevrededoğdu,serpildi,dalbudakgenişleyip uluçı narhalindegünümüzeulandı ... DENEMEYLEGELEN SORGULAYICIDİL... KendisidebirdenemeciolanÖnerYağcı ’ nı n yayı mahazı rladı ğıCumhuriyetDönemi DenemelerSeçkisi(KültürBakanlı ğı ,2002)deneme yazı nı mı zı nnası lçı naradönüştüğünü,tüm serüveninigözlerönünesermeyeyetiyoraslı nda... Andı ğı myapı takuşbakı şıgözatmak,hattakitabı şöylebirtaraklayı vermekbile,okurunbu konudakimerakı nıüstünkörügidermeyeyetecekölçüde beslenmesini,aynkollardanfarklıvenlede donanması nısağlı yor. Ancakherkesinbirömeküzerindeuyuştuğubir denemetürüolduğuda.düşünülmemeli.Madem “deneme”,verimlerdebirbirindenaynolmalı değilmi?Şiir,öykü,roman,oyun,eleştiri,gezi yazı sı ,mektup,güncebirbinndenuzak,birbirineters oncaçeşityansı tı rken,kendisitürolarakzaten sorgulamadiliyleyapı landı nlandenenı eninbuna uzakdurmasıolasımı ? ÖnerYağcıda,andı ğı mseçkidekalemealdı ğı “Edebiyatı nBirTürüOlarakDeneme”başlı klı çalı şması na,“Deneme,kesintanı mıyapı lamayanbir edebiyattürüdür”(3)diyerekginyor. Nevarkipekçokyazı nsaltürle ilişkilendinlebilecek“anlatı ”dururkendiyelimşiirin,öykünün, romanı n,oyunun,hemenbütünyazı nsaltürleiin kalı bı nagirip,girdiğikabı nşeklinialabilirkenbunu denemetürüneyakı ştı rmaktankaçı nmakdaha doğrudeğilmi?... Bireyi,soruları şı ğı ndauygarlı kla,bilimle, sanatlabuluştururken,yazı nsalalanaboşverilip bilimsel,felsefeselalanadoğrukayı ldı ğıkuşkusu uyanmamalı !Tamtersinedeneme,bütünbunlan yazı nsallı ğı niçinde,bunası kısı kı yabağlanarak yerinegetiriyor.Sorubilimselolabilir,amaalan yazı nsalyinede.Tı pkıbilimfelsefesinin,hiçbir zamanbiliminyerinegeçmeyeceğigibi.Çünkü denemeninilkağı zdayarattı ğıdilbiçemzenginliği, bubağlamdasunduğuestetikşölenlegöz kamaştı nyor.Diyeceğimaçı nVinci’ yi,Erasmus’ u, More’ u,Voltaire’ i,Montaigne’ i,Campanella’ yı , Alain’ i,Huxley’ i,Pascal’ ı ,Eliot’ u,Russel’ ı CaMno’ yu,Eco’ yu,Kundera’ yı ,buyazarları n denemelerindenburamburamyazı nsallı kyansı r,kopanr bizikendidünyamı zdan,yazı nsallı ğı ncennet çayı rlannakaçı nramausumuzadoldurduğusorular eşliğinde... YinedeÖnerYağcı ’ nı nvurguladı ğıbiçimde pekçokyazı ,bizdeillebutüresokulmak iStendiğindendenemebiraçı danmelezleştinimiş, sulandı nlmı ş,düşünseliçenkten,sorudan,dilbiçem şöleninden,yazı nsalhazdankoparı lı pkimileyiniç dökülenkişiseldoyumaracı nadönüştürülmüş bulunuyor... OysagerekAnadoluAydı nlanması ylaönü açı landenemealanı ndaürünverenyazatlarla ürünleri,gereksebirerAydı nlanmakurumuolarak alabileceğimizHalkevleri,TürkDilKurumu,Tercüme Bürosu,KöyEnstitülenvb.ne böyle anlaşı lması nayolaçacaktutumsergilemişbana görenedetiyatrodagözlendiğincebiryandan bunuyaygı nlaştı rmak,öteyandansanatıbir ölçüdegeritutupsiyasalzeminde“yurttaş” oluşturmakiçinçabalamı ş... AnadoluAydı nlanması ylagelendeneme yazı nı mı za,yazarlı ğı mı zatoplucagözatmak, verimlenmişürünlerigözdengeçirmekbukanı yavarmak içinyeterlibence... ANADOLUAYDINLANMASIYLA GELİŞENDENEMEYAZARLICI... ÖzellikleHalikamasBalı kçı sıilegürbirdamar oluşturandenemeyazarlanmı z,Anadolu Aydı nlanması nı nbirardı lıolarakgöründülerhep.Hasan AliYücel,NurullahAtaç,OrhanBurian,Vedat Günyol,SabahattinEyuboğlu,AzraErhat,Melih CevdetAnday,CevdetKudret,YaşarNabiNayı r, CeyhunAtufKansu,OrhanHançerlioğlu,Nusret Hı zı r,MacitGökberk,MinaUrgan,vb.ilkönemli denemecilerkuşağıolarakalı nabilirsanı yorum. Amahemenbugrubaulananlardavar... SözgelimiHaldunTaner,SalahBirsel,NecatiCumalı , IsmetZekiEyuboğlu, Ilhan,Selahattin NermiUygur,RaufMutluay,MemetFuat,Fethi Naci,CemalSüreya,MehmetH.Doğan,Akşit Göktürk,KemalDemirel,HüseyinBatuhan, DemirtaşCeyhun,SeyitAliAk,BedrettinCömert, AtillaÖzkı nmlı ,FüsunAkatlıvb.VeelbetteIlhan Selçuk... Sonragünümüzdenemecilerinegetirdimsözü. ÖrneğinOktayAkbal,MehmetAydı n,DoğanKu ban,VecihiTı muroğlu,MustafaŞerifOnaran, OsmanBolulu,ErdalAtabek,MücapOfluoğlu,Leyla Erbil,MuzafferIlhanErdost,AhmetOktay,Tahsin Yücel,lonnaKuçuradi,SevdaŞener,Bozkurt Güvenç,ÖzdemirNutku,EminÖzdemir,Ferit Edgü,ÖzdemirInce,AdnanBinyazar,Cengiz Bektaş,MelisaGürpı nar,UğurKökden,KonurErtop, DoğanHı zlan,Afşarrı muçin,HilmiYavuz,Gürsel Aytaç,SelçukErez,EmreKongar,Turgay Gönençvb... Derken1940’ lı lardanbaşlayı pgünümüze ulanandenemeyazarlanmı zıanı msayalı m...Ahmet Cemal,MuratBelge,HüseyinYurttaş,Ataol Behranı oğlu,AhmetÖzer,VeyselÇolak,Zeynep Oral,NurdanGürbilek,AhmetInam,Selimileri, NedimGürsel,FerhanŞensoy,AyşegülYüksel, ÖnerYağcı ,EnisBatur,AliAkay,Mehmet Ergüyen,KürşatBaşar,RamisDara,ŞükrüErbaş, FeridunAndaç,AtillaBirkiye,SemihGümüş, A.ÖmerTürkeş,KaanArslanoğlu,HaydarErgülen, GürselKorat,SunayAkı n,KemalGündüzalp, YusufAlper,TahirM.Ceylan,Aydı nŞimşek,Hayri K.Yetik,MuratGülsoyvb. Pekçokeksiğibulunsadayukandaki denemecilerlistesi,yazarlannyazı nsaltürkonusunda, kuşkuyayerbı rakmayacakölçüdenası lbir yazı nsalyapıkurduktan,çatı oluşturduklan,sonra bununası lişleyipyapı landı rdı klarıyönündeipuçları veriyorkanı mca. Diyeceğimbizdeşiir,öykünası lçoksağlambir temeledayanı yorsa,denemeyazı nı mı zı ndagöz ardıedilemeyecekbirbirikimedayandı ğı nı görmemekiçinkörolmakgerek.Pekiadlannı andı ğı mbuyazarlanmı z,süreklisorumusoruyor denemelennde?Birazdabununüzerindeduralı m... DENEME,OKURUNSORU ÜRETMEDİNAMOSU... Yazı nsaldenemelerinsoruimleriyledoluyazı lar olduğudüşünülmemelikesinlikle.Biryazı nı n sorgulayı cıdilmantı ğı ylaörülmesiilebunun birbirindenaynanlamlarakarşı lı kgeleceği unutulmamalı .Denemeylegelen,açı ktanaçı ğametnesorular yerleştirmekdeğil,sorgulayı cıdilmantı ğı nı egemenkalmak,okadar.Amadenemesoru sorduracaktı relbette.Kime?Okurakuşkusuz. Denemeninişisorusormakdeğil,okurasoru doğurtmaktı röyleyse. Bunabakaraksöylersek,okurunsoru üretemediğiyazı lariçindenemenitelemesigetirmek bilmemnekadardoğruolurartı k.Buçerçevede EminÖzdemir’ in“TürkveDünyaYazı nı ndan SeçmeDenemeler”olarakhazı rladı ğıDüzyazı nı n SorgulayanGücü(Dünya,2003),birbaşucu kaynağıolarakalı nabilirpekala. BuçerçevedeTürkçedeazı msanmayacak kaynağasahipolduğumuzudasöyleyebiliriz.Nevar kidenemeadı altı ndaverimlenmişöyleçokkitap varki,bunları nbunitelemeyihakedipetmedikleri tartı şı labilirherhalde.Sorgulayı cıdilmantı ğı na dayanmadan,kendilerindenönceki denemecilerinyadabaşkalannı nmetinlerindenhareket eden,çı karsamalarlayetinilmişheryazı ya denemegözüylebakmakdoğrumu?Helegenelgeçer söylemleredayandı rı lan,saysözleresı ğı nı lan, gücünüyazı nsallı ktandeğilancakülküselliktenalan klişelerle,dolgularlayolalanmetinlerbirer denemeolarakalı nabilirmi? Teknolojikaçı danoncapı nltıyaşanı rkenher geçengünyenibirortaçağadoğrugidişle yaşananumutsuzluk,süregidendüşkı nklı ğı , sözümonahalkıuyandı rmaamacı ylaüretilenbasmakalı p, düzmece,yazı nsaldeğertaşı mayansı radan metinlerkalemealı pbunlaradenemedemenin gerekçesiyapı labilirmi? Şair,denemeciMehmetAydı n“Şiirin Yitimi”ndebelkibuumutsuzluğunaltı nıçiziyor işte:“Usumaüşüşüyorbinbirsorun!Ayazakesmiş dünya’Kanarkeniçiniçin!Onulmaklıgüleryüzlw Etkilisözler “Bakı ndı msağasola!Kuraklı k sarmı şortalı ğı !Egemenağı zlaradilsizlik!Gelip oturmuş/Kı rağıçalı ncaşiiri!Dayanamadı m!Ben debittim”.(Beşparmak,TemmuzAğustos2010, s.158) Yinededenemekalemealanbiryazar,türün gerekleriniyerinegetirebilmeli.Masamdabirdizi denemekitabıvar:EmineM.Azboz,Özden Çandı r,ZekiBüyüktanı r,MuratÖzmen,Özgen Seçkin,RecaiŞeyhoğlu,HikmetAlptekin,0. Nuri Poyrazoğlu...ÖrneğinO.NuriPoyrazoğlu’ nun enikonuAtaç’ ıçağnştı ran,şakacı ,buarada kendisiylededalgageçen,kı pı rkı pı rbirdilivar.Tam denemecilereyakı ştı nlacakbirtutum...Ataç’ ı öykünüyordeğil,amaokurken,sizelinizdeolmadan güzelbiresintiyleonuanı msı yorsunuz. Denemeninbirözelliği,“bunubendeyazanm,” duygusuuyandı racakkavrayı ştakalemealı nı p verimlenmesi...BütünAydı nlanmacıyazarlar, enikonukendilerinidealayaalı psigayaçekerek bunugerçekleştiriyordenebilir. GoruIdüğügibi,bizdeilkkuşakdeneme yazarlannı ntümüCumhuriyetibireryeniyetmeyada çocukolarakkarşı layaninsanlardanoluşuyor. Onlanndenemeyazı nı mı zdaoluşturduğuiklim, yarattı ğıerke,bunaeklemlediklericoşkulu, heyecanlı ,ülkücütutumtambir“denemeçı ğı n”olarak geliyorönümüze... Buaydı nlanmacıçı ğı nnsonbüyüktemsilcisi iseIlhanSelçuk. Onudahaftayabı rakalı m.... j,T itaplarAdası M.SADIKASLANKARA Denemeyada .sorgulayananlak 11 için yaIJzı nsalaçı dan “Aydı nlanma sanatı ”biçiminde getirilebilecekbir nitelemenin,“güneşı sı tı r” gibisindenönermeyleeş olacağı nı nayı rdı ndayı m. Deneme,özügereği Aydı nlanmacıdeğilmizaten, kuşkuduyulabilirmi bundan?insanlı ğı n uygarlı kdolambaçları nda aldı ğınicekeskin dönemeçlersonrası nda,usun düzeçı ktı ğıbirevrende, anlağı ndogma boyunduruğundançı ktı ğı Aydı nlanmaçağı nda ortayaçı kmasıdoğalbu nedenledenemenin.Hele günümüzuygarlı ğı nı n, insanoğlununbugüne deksorduğuveya soramayı pusundangeçirdiği• sorulartoplamı olduğu düşünülecekolursa... SAYFA 20 CUMHURİYET KITAP SAYI 1079