Katalog

B İ R İ N C E L E M E K İ T A B I Misyoner etkinlikleri ve misyoner Okulları Turkiye'deki yabancı okullar, gerçek boyutlanyla e/e almıp Incelenmemlş konulardan birl. Başlangıçtan belirli blr döneme kadar gelen eğltlm tarihferlndekt özet bltgHer blr yana bırakıhrsa bu konuya illskln uç kltaptan söz edilebllir ancak. ODTÜ öğretim üyelerinden Uygur Kocabaşoğlu'nun yeni çtkan ve konunun bir başka yönüne ışık tutan çahşmast bu alandaki boşluğu doldurmaya yönellk önemli ve yararlı bir çaltşma. ALPAY KAHACALI ANADOLU'DAKİAMERİKA/Dr. Uy lunan American Board o f Comissioners gur Kocabaşoğlu /Arba Yayınlan / for Foreign Vfissions ( A B C F M ) adlı misyoner örgUlUnUn tuın belgelerini kapsa255 s. /KodNo: 297.017 yan Houghıon Kutüplıatıesi'ndeki (Boston'da, Harvard İJıııversılcsi Kiıuplı^r na bağlı) rx.lgel(.rc ulu^an ilk TUrk uhnu>. Aynca «;ok sayıda Ingilizcc yayını da elden geı'irmiş. Kitabına, "TürkAmerikan ilişkilcriııiıı iafağında" olup bitenleri inceleyerek giriyor: 1780'li yıllarda başlayan OsmanlıAınerikan licareti kısa silrede gelişir. 1811 'dc Izmir'de ilk Amerikan Ticarci Odası avılacak dcnli! 1820'de ilk Amerikalı nıisyonerlcr lzmir'e ayak busarlar. Vc IKlO'da Aınerikalılara kapiıülasyonlardan yararlanma haklaıı vvrcn ilk ticarcı sö/leşmesi irnzaiantr. Misyonerlerin eikinlikleriyle licaret arasındaki i]|>ki ise, uzun sürc A B C T M ' n i n dtş iüşkiler sckreıerlijini yllrüten ilahiyaı dokloru Barioıı'ujı kiıabımla >(>vlc dıle neii rılir: "Turkiye'deki Aınerikun kolejlerinl kurnınk vc dtslrklemck için Anıerika'dan göndiriUn pumnın. bu ülkeyle arian licaret sa>csinılr. yiıklü fııiziylf birliklr fazlasıyla t(eri udendi(ini suykmek dugru olacaktır." Böylece. licaret ili^kileriyle misyoner eıkinlikleri atbaşı gider. Ltkinlikler dizgesiniıt bir parçası da eğiıim, yani ceşitli dü/eyltrde ukullar açılnıasıdır. Runtınla da yetinilmc/: "Çiınkü mis>oner faaüyctl, keadi lddia»ının akMnt, yalniJtca dİnnel bir olf(u deftildJr. lMıuel boyııllıın çok a^an, ekonomlkMiüyalkıillürel boyuttan olan blr lür nüfuz eime aracıdır." Ru genel bakıştan ve bilgilendirmcden sonra, Turkiye'deki Amerikan misyoner okulları üc bölümde inceleniyor: llazırtık Drtnemi (18201859), Yerleşme lîönemi (1840 1870), Hasaı Drtncmı (IH7I 1900). 1840'ia 6 misyoner okulunda 84 öfrenci öğrcnim gOrmckteyken, "hasat d ö n c m i " sonu ulan 1900'de 4 ) 7 okulda 17.556 Oğrcnci vardır. 1 • Kocaba^ugiu, sonuc bölümlınde "mtsyoner dizKesinln Amerikan emperyuliül yayılmasına en biiyük kalkısı, lunıına vr lanılma konusunda olmıışiur" sonııcuna ulajiyor'' vc "çalı>iıumırın asıl konusunu nlu>turan »kul ise, misyoner faaliyrlinin bir tiır viiriniydi" diyor. S(V/ konusu okulların, " l i i m dinscl kıhHunnB rajkmen po/Mivlsi ve libpral", "yörenln <SUÜ>oikonoınik ozelltklrrine ve yrrll atııdinin İHktenlilerinv uyuun oİHrak. Ih iırkiyc'deki yabancı okullar, gerçek boyutlanyla cle alınıp incelenmemij konulardan biri. Başlangıçıan belirli bir döncme kadar gelen eğilim tarihlerindcki özet bilgiler bir yana bırakılırsa 1 , bu konuya ilişfiin uç kitaptan söz edilebilir aı.cak: Nureiltn Polvan'm Tiirkiye'de Yabancı üferelim adlı, 9. yü/yılda Istanhul'da yerkvıııis I.alinlerden başlayan ve Osmanlı lmparatorluğu'ndaki Kaıolik misyonerler ile bunlann İMiınbul'da kurduklan okullar üzerınde duran kitabı. 1952'de Milli Eğitim Bakanlıgı'nca yayımlanını;. Bitı adel basılmış ve ne yazık ki öıeki ciltleri çıkmamı;. Ugurol Uarlas'ın Cazlanlep Tıp Faküllesİ Tarihl ve Azınlık Okuüıtrı bay1ik.li çalışması (Ga/ianıcp Külıür Dcrnegi yayını. Karabük 1972), dcrli loplu bir monografi olarak dikkaıi çekıyor. Üçüncüsü. R f t r p Ülker'in Ulanbut Amerikan Kuleji'nin Tarihçeâ lİsı. 1956) ha$lıklı ki(abıııı gıtııııedik. T Merziton Amenta/ı Misyoner Okulu'ftun Ağretmenferı (Alemi Islam ve Ingiliz Mlsyonen adfı kitaptan) liyuca döııiik" eğitim verdikkrini ifade vdiyot. Ktiabın son paragrafmda varılan sı>ııuc da ııı: "K^ıtlm blr araçlır. Amerikan misyoner «gllimi de Anadolu iıısunınu lıangi diııdcn, mezhepten, ırklan, kullıırdcn ıılıırsu nlsun <ja£ladıf>ı iyillkkrk yarKilunucaklır. X I X . yiizyıi sonaerdiftinüc, Amerikan misyt>ıwr rgiliminin Anadolu insunına din, dil, ırk, dnsiyet rarkı üAırtmeküizin iyilikltr xelirdigini ftoyieınfk acaba müınkün mudur?" OnsO/dt parmak bastlan iki nuktaya biziın de değinmemi/ gerckiyor. Birincisi, kiıabın misyonerlere aiı kaynaklara dayanılarak ya/ılmii olması: Osmanlı Dcvlcu'nin bdgelcrindc bu olgu nasıl degerlendirildi, devletin teplcisi ne yöndeydi? Ikincisi, ınısyoncr etkinliklcnnin ve misyoner okullarının 1900'den sonraki "serüvcni" nedir, 20. yüzyılda ne gibi gelişmclcr oldu? Vazar, bu konuian yunsılan ayrı çalışmalar yapmayı umdugunu, ptatıladıgını belirliyor. Kanımızca, Osmanlı Devleti'nin tepkisinin cle alıııaca^ı ^<i)ı>ıtiâdn aydınların dcğetlcndirmekriııc'1 vc sö/ıı geven okullardan ycli^cnlerc de yer verilmesi yararlı olur. Bu olguııun oılcbiyuta yaıısıyan yonü bite, ilginvgürüvlerin orlaya v'ikacagı kanısını vcriyor: Yakup Kadri'nin Sodom ve Ciomorc'sinde, Utanbul'u işgal edenlcrk' eglcncc âlemlerine katılan Ncrmuı, Amerikan Kokji' ogrenrividir. Re$aı Nuri Ciuntekin'in Kski HaMalık rcımanındaki, Amerika'ya giıme tmkıısuyla cviiliğinc son vertrn Zulcyhadaaynı koleji bitirmiştir. Huna kar>ılık Re^aı Nuri, Fransız okulunu bitireıı Çalıkuşu'nun Feride'sini ornck alınacak bir tip olarak çizer. Mürtdc Fcrit'in (Tek) Pervaneler, Necmettin Halil Onan'uı l^leyen Yara (tefrika halinde kalun bu romaıı, siyn^al amaclarla KolrJIİ Nereye ba^lıgıyla kiıapla^tırıldı) adlı ro manlarında da yabancı okullar Ögreııci lcri uıplumdan uzak ve ulusal değcrlere yabancı gösıcrilirler. Soııuı,' olarak, Kocaba$nglu'nun kiıabı, kendi alanındaki bovluğu doldurmaya yönelik nnemli ve yararlı bir calışmadır, diycccjiz. O DIPNOTIARI |1) Naiı Atu( (Kansu) (193132), Osman Nuri Ergin (1939 43), Novad Ayas (1949), Falk Reşlr Unat (1964) ve Yahya Akyıu (1982) un kıtapları. |2) lablo 15evesonuçUMumıtne(s221)oöre OysaTablo 16.17ve 18'dsyeralan Batı, Merkezt ve Doflu Turkıye misyon/anndakl okuliara ılış kın 189899 rakamları toplandıflında 412 okulda 21.437ftOrencıbulunduğu somıcu çıkıyor Bir yıMa bu kadar du$ü$ nldıığu Ane sı'ırulebillr mi? Samnz bu. bsşvuruten dejışık tcaynakldf tfakl defltşık rakamlardan ıleri gelen bir tutarsızlık |3) Misyoneılerııı basını ve yayın «ikınliklerj de yansıtılmı$, butimöaçalışanl<ırııı yararlanacaOı bîlgl v« idk.ııtıiaı veıılmışlır |4) Ahmed Hsrrnlı'nln 1334/1918'de basılmıs, koııııyu Isidincı acıüan ele alan kstabını analım: Aleml Islım *• tnglUz MHyoiMrl. 1 (5) Kocabaşojjlu. Robett Koleı'nı 'ABCFM ve LaO lı btr okul olmadıuı ve misyonertarie •nlctn utqiM Mİ a m (sonuna kadar tiost) olmak dışında btr ilişkisı bulunmadığını" ;.«Jırtjynr Qı;, bu rada sorunu başka bir bafllaında ele alıyuuz. O Ü 1 U ügreiim üyelerinden Dr. Uygur Kocabi^oglu'nun yeni eıkan ve konunun bir ba$ka yrtııüne ışık luian calışması u/un bir ad ta^ıyor: Kendi Bclgeleriyle Anadoludaki Amerika • 19. Yüzyılda Osmanlı lınpuraturlııgu'ndaki Amerikan Mi*>oner Okıılları. Kocabaşoğlu, hirinci elden kaynaklara ulaşmayı haşannış: I82()'den başlayarak Osmanlı Devleti'nde etkinliklcrdc bu Mention'dakl Ametlkan Mlsyoner Ûkuiu Eylul 1989 Ç E R Ç E V E 25