Katalog

Paul Klee’den ‘Bauhaus, Ders Notları ve Yazılar’ Klee’nin dünya görüşü ve sanatı Bauhaus, Ders Notları ve Yazılar adlı kitap, Klee’nin 19211922’de verdiği derslerin yeniden düzenlenerek okura sunulmuş hali. Klee Bauhaus’da on yıl kalır. Derslerini hep kitapta anlatılan temel ilkeler üzerine kurar. Alıştırmalar ve örneklerde değişiklikler yapar ancak temel ilkeler değişmez. Eldeki çeviri, 1979’da tıpkıbasım olarak yayımlanan Klee’nin el yazısıyla kaleme aldığı ders notlarından. Ë Nazan İPŞİROĞLU andinsky, sanatın kendine özgü bir gücü olduğunu, bugünde yarını görebildiğini söyler. Bu gücü yaratıcı ve öngörülü bir güç diye tanımlar. Paul Klee’nin resimleri bana her zaman Kandinsky’nin bu sözlerini çağrıştırır. Günümüzde teknolojinin olanakları sayesinde, en küçük hücreden uzayda ulaşılması olanaksız uzaklıktaki yıldızlara kadar görüntüler elde edilebiliyor. Bunları gördüğümüzde Klee’yi anımsamamak olanaksız. Sanki bugün yaşıyor da bunları görüp resimlerini öyle kurguluyormuşçasına benzerlikler bulabiliriz aralarında. Böylesine bir öngörünün temelinde ne yatıyor? YORUMA AÇIK RESİMLER Klee kimi resimlerinde insan yüzünü tek gözlü olarak gösterir. Neden? Sadece resme bakarak bunu anlamak zor. Yazılarının birinde bunu açıklayacak bir ipucu verir bize. Gözün biri gören, öteki duyan, sezen gözdür. Sezen göz kafanın içindekidir. Görünmez. Sezen göz de dışarıya yöneliktir. Ancak öngörülüdür. Kandinsky’nin deyişiyle bugünde yarını görür. Bu tür resimlerde gözün yerindeki boşluğu sezginin simgesi olarak yorumluyorum. Klee’nin dünyasına girebilmek için onun resimlerine bakmak yetmiyor. Yazılarını, ders notlarını, günlüğünü okumuş olmak gerekiyor. Günlüğünde sanatta yolunu bulmak için verdiği savaşımı, yazılarında dünya görüşünü, gerçekle ve sanatla hesaplaşmasını, ders notlarında resimlerin yapılışına ilişkin teknik sorunları okuruz. Yanlış anlaşılmamak için bu ayırımın yapay olduğunu hemen söylemeliyim. Bunlar iç içe geçerek bir bütün oluşturur. Resimleri, onun sözel olarak dile getirdiklerinin görselliğini oluşturur. Klee’nin dünyasına bir kez girdikten sonra resimlerle ilişki daha kolay kurulabilir ve izleyici alımlama sürecinde resme yeni boyutlar katabilir. Klee üzerine yazılan sayısız kitap ve makale var. Bunların birkaçına bakmak, aynı resmin nasıl değişik alımlanabildiğini göstermeye yeterli olabilir. Klee’nin sanatının başlıca özelliklerinden biridir resimlerinin çok değişik yorumlara açık olması. Bunun nedenini ancak Klee’nin dünyasına girdikten SAYFA 16 31 MART K sonra anlamak olanaklı. rende her şeyin değiKlee 1879’da Bern’de dünyaya gelir. şim ve oluşum içinde Yedi yaşında kemana başlar ve hızla olduğuna inanır. ilerler. Babası onun müzik öğrenimini “Dünya bugünkü bisürdürmesini ister. Ancak o, liseyi bitirçimiyle olabilecek tek diğinde meslek seçiminde kararsızdır. dünya değildir” der. Çünkü resim ve edebiyat alanlarında da Başka yıldızlarda çok çok yeteneklidir. Bu üç ilgi alanı içinde başka biçimler oluşmuş olabileceğini bir bocalama döneminden sonra resimdüşünür. Evrende sürekli devinim, olude karar kılar ve öğrenim için Münih’e şum ve değişim vardır. Sanatçı doğada gider. Münih’te dönemin tanınmış grabiçimlenmiş olarak gördüğü şeylere defikçilerinden Knirr’in özel okulunda çarinine bakarsa dünle bugün arasında lışır. Grafik ve litografi öğrenir. Sonra bağlantı kurabilir ve geleceği daha koAkademide Franz von Stuck’un resim lay düşleyebilir (2). atölyesine gider. Yaklaşık bir yıl orada BİÇİM OLUŞTURAN kaldıktan sonra geleneksel resim öğreDÜŞÜNMENİN İZİNDE niminin ona bir şey katmayacağını anlar ve ayrılır. Yalnız çalışmaya, ama her Görünmeyenin görselleşmesi farklı şeyden önce kendini geliştirmeye karar bir düşünme biçimi gerektirir. Bu da biverir. Klee’nin güncesinde onun “kençim oluşturan düşünmedir (das bildnedini geliştirme”den ne anladığını, bunu rische Denken). Bilden Almanca’da bigerçekleştirebilmek için nasıl bir yol izçim verme, oluşturma anlamına gelir. lediğini okuruz. Ona göre her sanattan Biçim oluşturan düşünme, Klee’ye göre önce, ister resim, ister heykel, trajedi ya ortada olmayan bir şeyi düşünmek, düda müzik olsun yaşamı biçimlendirme şüncesinde ona biçim vererek oluştursanatı gelir (1). mak, görselleştirmektir. Yukarıda sözüPratikte değil, elle tutulurcasına sonü ettiğim tek gözü olan resimlerde dile mut içsel olarak biçimlendirme ve bunu getirdiği gibi, aklın, duyuların ve sezgiolabildiğince gelişmiş bir noktaya ulaştınin bütünleşerek biçim oluşturması, yerabilme. Birkaç ilke ortaya atarak değil, ni bir varlık yaratmasıdır. doğadaki gelişim gibi kendiliğinden, içBu düşüncelerin temelinde Uzakdoğu ten gelen bir dünya görüşünün gelişmefelsefesine yaklaşan bir inanç yatar. sine olanak sağlama. Bu kolay yürünen bir yol değildir, engebelerle doludur. Özveri gerektirir. Her şeye karşın o bu yolda yürümeye kararlıdır. Yaşamı boyunca sürecek olan bu yol altı aylık bir İtalya gezisiyle başlar. İtalya’yı kuzeyden güneye karış karış dolaşır. İtalyan sanatı onu etkiler. Ancak onu etkileyen sadece İtalyan sanatı değildir. Güneyin doğası, deniz, hiç bilmediği deniz ürünlerinin çarpıcı bir etkisi olur üzerinde. Klee’nin doğa tutkusu daha çocukluğunda başlar. Gittiği ülkelerde o ülkenin sanatı kadar doğası ve oradaki yaşam da onu etkiler. Ancak doğacı resim yapma yoluna gitmez. Ona göre “Sanat görüneni vermez görünmeyeni görünür kılar.” Klee, yaşadığımız dünyanın Klee’nin dünyasına girebilmek için onun resimlerine bakmak yetmiyor. Yazılarını, ders notlarını, günlüğünü okumuş olmak tek dünya olmadığına, evgerekiyor. Klee, monoteist dinlerin inancı olan çizgisel zaman akışına inanmaz. O yaşam felsefesini evrensel dolaşım inancı üzerine kurar. Evrensel dolaşım karşıt güçlerin çarpıştığı bitmeyen ve bitmeyecek olan dairesel bir devinimdir. Doğan ölen, üreyen yok olan, biçim değiştiren güçlerin oluşturduğu sürekli bir devinim. İnsan bu oluşumun bir parçasıdır. Onun yaratısı olan sanat (burada soyut sanat söz konusudur), doğadaki biçimlerin soyutlanması değil, evrensel oluşuma koşut bir yaratıcılığın ürünüdür. İnsan evrensel dolaşımın parçası olduğuna göre onun yaşamı da karşıt güçlerin çarpışmasıyla sürer. Önemli olan kişinin yaşamında dengeyi kurabilmesidir. Klee, yaşamında da resimlerinde de hep dengeyi aramıştır. Güncesinde, resimde karşıtlıkların dengesi üzerinde düşündüğünü okuruz: “Karşıtlıkları küçük çaplı kompozisyonlar halinde birleştirmek ama büyük karşıtlıklar halinde de, örneğin: Kaosun karşısına düzeni koymak, böylece her ikisi de, kendi başına duran gruplar olarak yan yana veya üst üste birbirleriyle ilişki kurar, kimi zaman birinin kimi zaman ötekinin yoğunluğunun arttığı karşıt karakterlerin ilişkisi.” Klee 1918’den öteye günlük tutmaz. Bu tarihe kadar günlüklerde onun kendini geliştirme yolunda yaptıklarını, bunlar üzerinde ürettiği düşünceleri okuruz: Paris’e gidişi, Delanay ile tanışma, onun resimlerinin etkisi. Macke, Marc ve Kandinsky ile tanışma “Der Blaue Reiter” grubu. Moiller ve Macke ile yaptığı Tunus yolculuğu. Müzikle bağlarının nasıl sürdüğü, uzun yıllar Bern şehir orkestrasında kemancı olarak çalıştığı, bu sayede edindiği geniş müzik bilgisi, dönemin önemli orkestra şeflerini tanıması. Münih’te tanıştığı piyanist Lily Stumpf’la evlenişi. Birinci Dünya Savaşındaki askerlik yaşantıları, çok sevdiği yakın arkadaşları Macke ve Marc’ın genç yaşta savaşta ölmesi. Sanat yaşamında geçirdiği bunalımları, bunlardan kurtuluşunu. Bütün bu yaşantıların onu nasıl olgunlaştırdığını adım adım izleme olanağını buluruz günlüklerde. 1911’de yazdığı notlarından birinde, 12 yıl geriye bakarak “iç ben”inin nasıl değiştiğini düşünür: “Önce gerilimli, büyük at gözlükleri takmış olan ben; sonra at gözlüklerini atarak çöken ben; daha sonra yavaş yavaş yeniden ortaya çıkan at gözlüksüz ben.” Sanat yaşamında dönüm noktası olan en büyük değişim, 1914’de yaptığı Tunus yolculuğunda güneyin ışığında rengin ışıkla bütünleştiğini bulgulamasıdır. Rengi içselleştirmiştir, kendini ilk kez ressam olarak duyar: “Renk beni ele geçirdi. Onun peşinden koşturmama gerek yok. Beni sonsuza dek ele geçirdi, bunu biliyorum. En mutlu saatin anlamı bu: Ben ve renk bir bütünüz. Ben ressamım” (3). Klee 1921’de Weimar’da Bauhaus’da ders vermeye başlar. Derslerinin temelinde biçim oluşturan düşünme yatar. Biçim oluşturma nedir? Yolları neler olabilir? Biçim oluştururken resimsel öğelerin (nokta, çizgi, yüzey, mekân, renk, açıklıkkoyuluk, gölgeışık) içerdiği olanaklardan nasıl yararlanılabilir? Bu olanaklar sınırsızdır. Yapıtın sanatsal değeri, resimsel öğelerin birbirleriyle ve kompozisyonun bütünüyle ilişkilendirilmelerine bağlıdır. Klee bunları görsel ve sözel olarak en ince ayrıntılarına kadar öğrencilerine açıklar. O sırada işlediği konuyla ilgisi olan resimlerini örnek olarak öğrencilerinin önüne koyar, onlardan resmi çözümleme ¥ ¥ ler rin ni öner yine de disini. Dersl karşılaş lerin ko calığın hoca ol kanıtı. de kalm Yaratılı olabilm dar uyg ölümcü onun b Yaşam yıllar öl dönem lerin de den faz verdiği Ama m yük bir zamans zaman yararlan ne ayrın Müzi rından düşünm hangi b dinledi larak re laşımı d polifon ma aslın müzikt toplam olarak o mik ala bunları Çünkü manlılığ için geç bileceğ dece m rek.” Klee, müzik a üzerind sanatın yordu. den yol eksiklik yılda ge On sek zikte ya için hiç ha yürü her iki te sesle içinde g lerin eş şum dö mekânl müzikt Klee lığını, B sonra d Sanat A haus’da yıl eme lunduğ deni ne nedene siti para hat bir Orada yecek, a le onlar caktı. N kez ken rak açık dersleri Bunun 2011 CUMHURİYET KİTAP SAYI 1102 CUMH