Katalog

Custav Rasch'tan '19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa'da Türkler1 19. yüzyıl sonu Avrupası'ndan Türklere ilişkin sansürsüz önyargılar Batı'da Türkleri haksız yere eleştiren kitapların sayısı hiç de azımsanacak gibi değil. Gustav Raschın kitabı da bunlardan biri. Kitap, yazarın Osmanlı topraklarında tuttuğu gezi notlarını ve kendisinin iddia ettiğine göre bu topraklarda yaşayan insanların görüşlerini içermektedir. Raschın kitabına genel olarak tümüyle Oryantalist dönemin o "Avrupa merkezci" tavrı damgasını vurmuş. Avrupanın Türklere bakışmı göstermesi açısından, bu kitabı okurlarımızın dikkatine sunuyoruz. • Prof. Dr. Ali Osman ÖZTÜRK* Yard. Doç. Dr. Nevide AKPINARDELLAL' alınmış ve TurkAvrupa dışlulerıne ışdc tutan, Joseph Hammer von Purgs tall'ın başyapıtı "Osmanlı Dev letı'nm Tanfıı" dc ("Dıc Gcsc Inchtc des Osmanısthen Ke ıchcs") dahı! olmak uzere yelerınteya/ı ge7i gunccsı ve yapıt Tuık<,eye ka7andı rılmıştır Antak bır gerçeğı vuıgulamak gerekırse, Furklerın c,ok ulıımsu/ yansıtıldıgı kıtaplar bııgıınc kadar Furk<,eye ya (,evıılmemış ya da yayın lanırken saıısurlcnmı^tıı Prol Dı 1 lııseyın Salıhoğlu, )akob Phıiıp I allmcıayer'ın "Doğu dan 1 ragman lar"ından (Imgc Kıtabevı Yayınlau Ankara 2002 510 s ) sonra (nıstav Rasth ııı 1873 yı lında yayuıılanan vo tumııylı* Oryantalist bakış açısını yansıtan "19 yy Sonlarında Avıupa da Iıııklcı ' (Alnı "lurkenın I uropa ım 19 fh ") adlı kıtabını Ckım 2004 taııliınıie Yedı tepc Yayıncvı Yayınları araüiıda sansursuz olarak îuık^eye ka7andırmıştır Kıtapgcnıl olarak G Rastlı'uı Osmanlı topıaklaıında tut tıığıı ge7i notlarını \c kcndısının ıddıa tltığı ne goıe Osmanlı toptaklannda yaşayan ııı sanların goruijlerını ıçeııııektedıı Antak kı tap I ıırkçeye kaAindıı ılmı^ gt/ı guntcsı yazı nmdan bıi(,ok o/ellığıylt avıılmaktadır Rasth ın kitabına guıcl olarak tuuıuvlc ()t yantalist donemın o 'Avıupa mcrktvtı" tavrı damgasını vuııııuş Kıtapta Hatı ktıltııııı vı ın sanı, Dogıı kıılturıınden atıkça ustun lutul nıakladıı Ya/aı, Doğu'da vaı ol ın ve otekı konumundakı lıcmcn hemen lıtı s,eyı yadsıyıp ku(,ıımstmektetlır Boylece ya/arları gorgu ta nıkları olduğu ı<,ın gtvı gııntclerının daha kın goruşlerın gun yuzunc çıkarılması a(,ısıntlan onemlı bır katkı yapmış tır I ıırklerın Avrupalı olma ar /usu 19 yıı/yılda başlamış ve bu yolda da Avrupa Bırlı ğı ne gırme dımımuna gclctck bır mcsalc alınmıştır ()ysa Avrupa'da yapılan ka muovu yoklamalarında Turklcrın Avrupalı olmadıgı ve olamayacağı gcnış bır kcsını taıaluıtlan hâlâ ısıaıla vurgulan maktadır Avrupa kamuoyunun, ( uıııhurıyet I uıkıyesı nı halâ kendıntltn gonntk ısttmcyışmdt Rasth ın taa o /a man oıtaya koyduğu ba/ı goruş vc dtğcılcn dıımtlcıın 10I oynadığı yadsınama7 bır gcr (,ck Bu turdcn dcğcrlendırmclt'i lc sık sık hâlâ karşılaşılmaktadıı Hatta Kopcnhag krıtcrlcrı nı vtııne gelneıı I ıııkıyc nın onune, bu yu7 den başka başka koşullaı koradnıaktadıı Bu yıı/den 17 Aralık 2OO4'te mıi7aktre tarıhı ,dj n u k t n Turkıyc Avıupa Bıılığl uyeleıınte larklı bıı muamtltyt tabı tutulmuştuı ve ba/ı Avrııpa Bıılıgı ulkeltrı yonctıtılcıı, Turkı Vt'nın Avıupa Bulıgı'ne gıııp gnmemesi ko nusıınıı hâlâ refcranduma sunataklaruıı tlılt gctıımtktedııleı Tarıhstl suıt"<,te Cunılıuııyet'le bıılıkte yo nıınıı tam Batı ya dontn Furkıye'vc ılışkm vaı gdaıın pck dcğlşnıeden devam ettlğıni gorurıı/ Ingılız va/ar Clarc Sheııtlan'a goreTurk ltı vatlıkları alfilamada ta/la ayrıntıya gırrnı/, gııtmc/lcr Öın bah<,tdekı bıtkderı bıle bıı bııınden ayırt etmeyı bdmc7İcr, onlara gorc lıtpsitı<,ektıı'" (bk/ Shenılan 2()(H 59) Bu Avrııp ı da v ır olan "7alen Fıııkıyt de hı^bıı man bınasının şehnn gu/el noktasina dıkılme sı ıhtımalınm doğduğu hcr (ırsatta, oıııı elle rınden ka^ırnıaLmışlardır] Ne pahasına olur sa olsun, Hukumet, ınodem oldııklaıını ıspat lamak hcvcsındctdır] " (Shuıdan 2004 88 90) Gustav Rasth'ın "19 yy Sonlaııntla Avru pa da I ıırkler" kıtabının, Avrupalılann Turk lcıe ılışkın bugunku onyargıları konıısunda onemlı ıpu^lan i(,erdığuıı tlıle getııınek lıiı, de yanlış olma/ Kıtabın tevırmtnı Prof D r l k ı scym Salıhoğlu da kıtaba ya/mıs, olduğu on S07dc, kıtaptakı, 1 urkltre ılışkııı duşuııtelerın bugunku Avıupalının katasında gc(,( ılılığını hâla koıudıığıınu vc bundan lıı^ kıınstnm kııskusu olmaması gercktığını aı,ıksa l)tlııt mcktetlıı Avrupalılaı 1 , 1 o dontıııdt ktıulıltı 111den 11 1 oldııkt,.! larklı bır kulturıın tcınsıltısı vc "otc kı" koııumunıla olan I urkleı kıtapta genel olarak olduk<,a olumsuz vansıulmaktadu An tak bu olıımsıı/lıık Barı'dan Doğıı'ya, sonıa l'urklcıdfiı Aıaplaıa vakııılas.tık^a daha d.\ artmaktadır Orncğın "Hukuksal a<,ıdan ka dının bulıındugu ycr konıısunda Aıapla tanıa mcıı avnı dıışuntede" ols.ı tla, R,ısı h şıınıı dıle gctırır "Ne deıılı aıaştırdıvsam bır I ıırk un karısı rıa kotu muaıııelt ttlıgıuı lııı, dııvnıadım ()vsa Alrıka'da, Aıapların anlanısı/ ştvltıdtn tlolayı kaııLııına baıbaıı 1 e/ıvet cttıkletını ı,ok sık duydunı Bu muaıııclcdckı faıklılık luıkleıle Aıaplaı aıasımla kadınların sosval yerıylt ılgılı dcğışık tlıınya goıuşunt sahıp olm.ıl.ııınıla de ğıl ıkı mılletın farklı kışılığındt vatıvoı Tuık dldımıa/ 1ah.1t ve ıvı k ılplı bıı kışılıgı var Bıı na karşın Arap ştdıt, stıt ı,abıık kı/aıı ve ol ktlenıntı de kotulıık yapan bır vapıdadır Bır Furk ıle Aıap'a van yana baknıak yetcılıdlı ben, h t r ıkı mılletın kışılığındt bu avrımın yu/ hatlarında okunabıleteğı duşunttsındtvım Başıboş /avallı kopekleıe sokakta yıyetek ve rcn, çi(,ck vazolarını toprağa gomi.ii vc kopt k ler i(,etek su bıılsıınlar dıyc tanaklara sıı dol duran, onune ı,ıkan hayvanlaıı talıaisı/ etııu mek ıçın buyuk bır ıtına ıle yanındaıı dolaşıp gc^en I'uık, karısını dovme/ ()nun kısılığı scnbk vc kotuluğe yatkuı değd Bu yıı/den ka rısına ınsantil muamele e d e r " (s 142) Rxisth, kitabına va/dığı onso/dt amatını Doğu Sorıınu nun ^ozuıııu i(,ın Fuıkltnn Av tupa'dan atılması olarak bclırltmıştır Gustav Rasth kıtabında, Ba/ı şeylcr olanaksı/dır Gıanıt kavasın dan Mediti Veııııs ıı ayı postıından bak vc fıldcn kanarya yapılamaz Aynı ştkılde tembel, uşengeç ve kayıtsı/ olan goç,ebt soyıı 7 urkltr dc Avıupa lıalkına donıışturuleme/" (s 193 194) demcktcdır Çocııklaıın kadınların ve halkın kanunlar onundc tşıt olduğunu on plaııa ykaı.ıı.ık, " 1 uıkıye'dtn Bırşcy" aıllı antkdotunda, Os manlı Devletı'nın "1 lukıık Sıstemı'nı oven ve "Hukuk Furkıyt'dcdır" ("In dtı luıkcııst (ııstı/ ' ) dıyen |ohann Pttcr l Itbtl ın ttrsınc, R<ısth'a goıe l ııık topıaklaıınd ı hukuksal ııy gulamalard.uı tser yok (, tşıtlı hukuk dışı uy gıılamalar ve lııtuklannıa tehlıkısı I ıırk top raklarında kol gezmtktedıı Bııı bıı ı,eşıt ağır vergı, kı/ ka^ırnıalar, oıınanlauıı vok cdılnıcsı, pis, pe|nuıule aydınlatılmaıniş semtlcı, ahşap tvltr, alata ıtnklı kıvalttltı zaıııana onem vermeyen, okıınıayan, oğrtnmt arzusu olma Vân her tııılıı evleııı ve dıışıınteden yoksun, mu/ıkten ıtsınulcn, mıınaılık sanatından an lamavan, lembel ve ıısengıı,, sadttt sıgara i(,cn, uyuvaıı, ytnıck yıvtn vt ktvıt ı,<ıtan ınsan yapısı I urkltrt atftdıltn o/tllıkltı olaıak yu almaktadıı KİTAP T ıırklerle ılgılı Avrupa kamııoyuna ta şınan cn eskı nesııel habeıleıe "Ge7i Guntcsı Ya/ını"nı Itnısıl eden yapıt larda rastlanabılmektedır Avrupalı gezgınler 13 yuzyddan ıtıbaıen Dogu'va mf rak ve claha başka amacjarla gıtnıcye başlamış lardıı 19 yu/ydda Doğu yu araştırma amatlt gc7ikr bır ınoda halınt donuşur Doğu'ının hi'i rıırlu ozellığı ve ınsan man/aralan Avrupa lı okuyutunun buyuk dgısuıı <,eker Doğu halklarının tarıhlerıylt, ge<,ınış ve yaşayan kul tuılerıyle ılgılt bılgı ve belgelerı gayretlc bır araya getırnıeye c,alışaıı ve topladıklannı yo nımlayıp yayımlayan bırçok Oryantalıst (Do ğubılımtı) yetışır Joseph I Iammer von Purgstall halâ değerını koruyan uıılu başyapıtı "Osmanlı Devletı rıın Iarıhı"nı ("Dıc Gesc hıthtt des Osmanısthen Reıthes" 1827 1835) bu donemdc yazar Unlıı ()ryantalıstJcı Lud wıg Ross (1806 1856) ve Anton Prokesch (1795 1876) un kazamr Johann Gottrıed von Ilerdeı ve I ııedıırh Sthlegel dc Doğu yu ko nu edmen yazılaı kalcme almısjardıı ()ryantalıst yazı vc yapıtlarda genel anlanı da Doğu ve Batı kulturlen karşdaştmlmi!) vc Doğu'nun kulturel, topluınsal ve ıktısadı her ttırlu o/ellığı konulaştırılmıştır Ancak oryan talıst yapıtlar, Ooğu'nıın gi7emı ve egzotızmı ıle dc ılgılı olııp, aynı zamanda bır Avrupalının Doğu kıılturlerlyle ılgılı onyargılarını da ı^er mektedır 19 vu/yıl Oryantalıstlerı, Doğu'yu hcp Avıupa bakış açısından değerlendıreıek, btııava o/gu başkalıklaıı sık sık yadırgamışlar dır Oryantalıst duşunte denılınce bu yıı/den ılk anda 'Avrupa merkeztı" bır tavır, Batı kul tuıunu ve ınsaıılnı Doğu kıılturıınden gcnel lıklc ustun tutan, Doğu'yu olduğu gıbı kabııl lenenıeyen, ku^umseyıcı bır bakış agsı akla gclmektcdıı Son bm yılda Avrupa dıllermde kalcmc nesnel bılgıler vcrdığı duşuncesıne de ters duşnifktedlı Salıhoğlu, Turluye'nın, l'urkleıın Avrupalı olma ruyasının gerçekleştırılmciıi aşamasına gclındığı ve aıtık Avrupa Bırlığı'ne gırme (,a basının mııtlu sonla bıtmesı gereklılığımn tar lışildıgı bu yıllarda, yıi7 otuz yıl kadar oncc "anayasalaıı" "kulturel duıumlan", "dınlcn", "ulktlerının ıçınde bulunduğu malı <,ıkmaz", "gev;tklık ' kayıtsı/lık", "cğıtım dıınımlan", "top ytkun bdgi!.ızlık" "heı turlıı gelışmeek sıklıgı ve eksık olan dığcr tum tcnıcl koşullaı nedtıııyle luıkleıın ' ısla' Avıııpalı olanıayatağını savunan vt 1 urldtıı Avıupa'dan atnıak labalaıımn ışltndıgı Gustav Rasth'ın "19 yy SonlaııiKİa Avıupa tl.ı Iıııklcı" kıtabını lurk çeye ka/andırmakla Avrupa'dalu Furklere dış şey ı/ah edılme7H onyargısına dayanır "Bı zaııslılaım yıkıp vok etmeden bııaktıkları ne kaldıysa, onlan da Turkler mahvctmış dıınım da" ılıı ( ) " modern lurk yctkıldennın antık (,ağlardan kalma eseılere saygısı pck yok [turj ()nlar ı<,m yalnız vt yalnız modemı/m onemlıldıı I ( ) Antak, hukumet bır muzc kurmaya tcşcbbubctlıınşlırl (,unkııyenı I ur kıye de modcrnızmı Batılı kulturc aıt yontcm Itılt ıladt ttıııek gıbı bıı kompleks varldırl Mu/cltrt gıtmtk tlt Batı kııltıııııııuıı bır paı ı,ası oldugundan, boyle bır karar alın[ınıştıı | ( ) Şınsa bakın kı Tuık hııkıımclı lakıı vt bıı lakıılık aslında bır aıılanıda Ankaıa nın kuıtu lıışıı sayılabılıı Çunku son beş yılda ne yaptı laısa ustıınkoru yap[mışlardn 1 Çırkııı bır Al SAYFA 16 C U M H U R İ Y F T S AY I 78