Katalog

FİRDEVS GÜMÜŞOĞLU Muhsine Helimoglu Yavuz dan masal ve iletileri B ir efsane "uzmanı" ve bir masal "doktoru" olan, halkbilimci Mııhsine Helimoğlu Yavuz'un "Masallar vc Eğiünısel lşlevleri" adlı eseri, bıı kez de Kültür Bakanlığı Yayınları aracılığıyla okurlarla buluştıı. Ulkemizin ceşitli bölgelerinden derlenen 90 masalın incelenmesinden hareketle hazırlanan bıı kıtıip, iilkemiz bilimine disiplinlcr arası katkı sunuyor. Yalnızca masalların analiz edilmesinden olıışmayan, masal metinlerinin de bulunduğu kitapta; masalların derlendiği ver, anlatıcının ismi, yaşı, mesleği, masalın kimden dinlendiğine de yer verilmis,. 1 ler masalın sonıına da, masalların iletileri (mcsajindex) konulmuş. Böylece masalları okudıık tan sonra iletileri düşünmek ve tartışmak olanağı okııra sunulmuş. Ayrıca eserdeki bilimsel titizliğe, anlatıdaki sıcaklığın eşlik etmesi kuşkusuz her kesimden okııra hitap etmesini sağlayacaktır. Bıınıın yanı sıra eser araştırmacılara, etnograiik, mitolojik, dilbilim, pedagojik, sosyolojik, psikolojik, telscti, kadın araştırmaları, hatta sivasi kültür araştırmaları için bir kaynak oluşturatak nitelikte bilgi sunuyor. Yuzyıllar boyu, halkın mut luluğunıın, acısının, karasevdasının, cinselliğinin, çcliîjkilerinin, umutsuzluklarının, öfkesinin, tcpkisinin, direnme biçimlerinin vb. aynası olan bıı masallar, kültür zenginliğimizin olduğu kadar, toplumsal gerçeğimizin dc önemli bir boyutunu ortava koyuyor. Masallar ve Eğitimsel Işlevleri, 90 masaldaki 517 iletiden (mesaj index) olıışmaktadır. Uluslararası Masal Katalo ğıı ndaki sınıflandırmanın esas alındığı eserde; masallar içeriklerine ve dayandıkları temel motülere göre dört ana gruba ayrılmış. Bunlar; (Mağanüstü Masallar, Gerçekçi Masallar, Hayvan Masalları, I)eyimler ve Atasözlerini Konu Alan Masallar. Olağanüstü Masallar ise kendi içinde dört alt başlık altında incelenmiş. Bunlar; Cin Peri Masalları, Olağanüstü Güçlere Sahip Insan Masalları, Sihir Biiyü Masalları, Dev C.adı Canavar Masalları. Gerçekçi Masallar da; Padişah Sultan Şehzade Prens Vezir Masalları, Zengin 'L'üccar Ağa Bey Masalları olmak üzere üç alt başlık altında ele alınmış. Araştırmaya konu edilen 90 masaldan 32 tanesi "Olağanüstü Masallar", 35'i ise "Gercekçi Masallar" sınıflandırmasına girmektedir. "Gercekçi Masallar" oranının yüksekliğinin bir rastlantı olmadığını belirten Helimoğlu Yavuz, "Toplıımumıızıın geleneği, sezgisi, yaşam felsefesi, değerlendirme ve yorum gücii en niasalımsı, en olağanüstü anlatıları bile gerçeğe yaklaştırma, gerçekle ilişkilen dirıne eğilimindedir. Bıı nedenle masallardaki olağanüstü unsurlara, akıl dışı bir nitelik vermemeye özen gösterir."( 1) Geriye kalan masallardan 35 tanesinden, 16'sının ise "Sıradan Yoksul Insan Masalları" olması da oldukça ilginçtir. Yoksul masal kahramanlarının, yoksullııktan kıırtıılma çabaları da dikkat çekicidir. Bu masal kahramanlarından Keluğlan zekâsı, kurnazlığı, iyi kalpliliği ile enindigi, olağanüstü güçlere sanip dost ları aracılıöıyla, padişahın öne siirdüğü bütün güçlükleri aşıp, padisjahın kızıyla evlenebilir. Ya da yolcsul bir kız, şehzadeyle evlenip saraya gelin gidebilir. Pertev Naili Boratav'ın da söylediği gibi, 16 Masallar ve Enitimsel İslevleri "Masallar ve Eğitimsel Işlevleri", 90 masal metniyle, Türkçenin halk tarafından kullanım olanaklarının sınırsızlığını göstererek, halk eğitimine, bilime ve sanata zengin ipuçlan sağlayacak araçlar sunuvor. Ayrıca masalların halkı uyutmak değil, uyanclırmak gioi önemli bir işlevi olduğunu ortaya koyuyor. 90 masaldaki 517 ileti; Etik, Psikolojik, Sosyolojik, Ekonomik ve Öteki tletiler olarak beş ana başlık altında toplunını^. Etik iletiler: Yalan, dürüstliik, namııs; Psikolojik iletiler: Sabır, kararlılık, unıut, şans, kıskançlık, şantaj, korku, evham, merak, özeleştiri, iyilikkötülük, haklılıkhaksızlık, zekâ, sağdııvu, dikkat, paylaşım, bağışlayıcılık, incelik, dostluk, özveri ve savgı; Sosyolojik iletiler: Aile, hukuk, adalet, yönetim, ycinetici, öteki in san ilişkilen; Ekonomik iletiler: Paranın gücü, ekonomik dayanışma; ve öteki ileti öğelerini içeren biçimde analiz edil miş. Modern anlamda hukuk kuralların dan, eğitim kıırumlarından, kitle iletışim araçlarından yoksun olıınan dönemlerde; hefıı toplumsal yaşamın olabildiğince sonsuz sürdürülmesi, hem de toplumsallaşmanın gerçekleştirilmesinde masalların rolü, eserde ver alan masallarda bütün açıklığıyla ortaya konnıuş. lletilerin içerigine bakıldığında toplumda kabııl gören degerlerin davranış kalıpları nın masallar aratılıgıyla yeniden üretildiğine, aktarıldığına ve toplumsal sistemin varlığını sürdürmesini kolaylaijtıra cak öğeleri içerdiğine lanık oluyoruz. ijimdi bu etkileıden bir kaçına vakınd.ın bakalım: Yalan: Yalanın ve kurnazlı ğın getirecef i mutlulıık çok kısa sürer. "Yalancının murau yatsıya kadar yanar." "Yalan söylemek, insanın başına bü yük sorunlar açar. Her yalan yeni bir yalan doöurur." "Yapı cı yalan yıkıcı doğrudan yeğdir." "Çocuklar ailelerinden gizli işler yapmamalıdırlar." "Etik değerlerden voksun insanlar kendi öz çocuklanna bı le iftira atabilirler" vb. Dürüstliik: "Dürüst ve iyi ya şanmamış geçmiş, bir yaşam boyu insana utanç verir." "Kimseye karşı kötü niyet beslememeli ve kötü söz söyleme melidir, çünkü kötü niyetli insanlar, 'kazdıkları kuyuya ken dileri düşerler". "tnsan cn güç anlarında bile dürüst olmalı, onıırundan ödün vermemelidir." "Alınan borç ödenmelidir." Namııs: "Kız kardeşlerin na ıııusları erkek kardeşlerden sorıılur. "Kadınlar kendi bedenlerine sahip olmalı, onları başkalarına göstermemelidirler." vb. Sabır, kararlılık: Sabırlı, kararlı, cesur insanlar amaçlarına ulaşabilirler. 'Sabreden derviş, muradına ermiş." "Mııtlııluğa giden yol uzun ve çetindir. Sı>ıun lardan kaçmak çözüm değildir." "Insan sahip olduğu giizelliklerin deöerini, ancak onu yitiruikten sonra anlar ve ontı yeniden elde etmek için, biiyiik bir ugraş verir." vb. Umut, şans: "Insan hiçbir zaman ıımııdunu yitirmemelidir, en umutsuz anda bile bir vardım eli uzanabilir." "Mııtlııluk süreKİi değildir" "Öz kıyım (intihar), bir çözüm yolu değildir, insan umutsuzluğa düşüp, canına kıymamalıdır." Ozeleştiri: "Özeleştiri yapmak, insanı daha iyiye götürür, eğitir ve yüceltir." vb. iyilikkötülük, haklılıkhaksızlık: "Kötülük cezasız kalmaz, iyilik mutlaka kötülüğü yener." "Helal mal çalınsa bile, dönerclolaşır yine asıl sahibini bulur." Paylaşım: "Beden ne denli rahat için de olursa olsun, eğer ruh ezginse, insan huzur içinde olamaz." "Malın az da olsa paylaşmavı bilmelisin." vb. "Bazen, ana babanın kötü davranışla • CUMHURİYET KİTAP SAYI 684 Etik iletiler: l Keloğlan ve benzeri masal kahramanlarının (Osmanlı toplum düzeninde karşılığının bıılunması anlaşılır bir olgudur: "Osmanlı toplumunda kan soylııluğuna dayanan bir aristokrasi ve Batılı anlamda bir buriuvazi yoktu. Ikbal, servet, devlet oldukça geçici ve kökü hangi zümreden oltırsa olsun, her işini becerenin erişebilece ği mutlulııklardır. Elbette onlara ulaşabilmek için girişilecek savaş da çetindi. Masallarda erkek olsun kadın olsun, bu çeşit olumlu kahramanların, yani sıfır dan başlavıp akılları ve beceriklikleri sayesinde, keçelerini sudan çıkarmasını, engelleri aşıp, muratlarına ermesini başaran tiplerin, böylesine keskin çizgiler le canlandırılmış olmalarının bir nedeni de bu olsa gerek. Osmanlı vakanüvisleri bize, kulluktan vezirliğe, sadrazamlığa, padişah damatlığına, cariyelikten ;özcıeliğe, kadınefendiliğe yükselmiş lirçok ünlii kişileri haber verirler."(2) Sınıflar arası geçisin olanaklılığına ilişkin iletiler, halkın özlemlerini, yaşamı daha vaşanır kılma çabalarını masallar aracılığıyla besleyen unsurlardır. Helimoğlu Yavıız; masallarda adalet, çalışkanlık ve erdemin çoğu kez üstün gelip nıutlu sonu içermesine karşın, yaşamda karşılığı olan bu olayların çoğu zaman, mutlu sonla bitmediğinin de altını çizmektedir. Çünkü gerçek yasamda pek çok güzellik, "caduarın", "DÜyücülerin", "yeteneksiz padişah ve vezirlerin" elinde yok olup gitmektedir! Eserinde masalların kurgusunu da sistematik olarak" ele alan yazar, masallardaki "yer, zaman, kahraman" belirsizliğinin, yerini bazı masallarda "yer, zaman, kahraman" belirlemelerine bıraktığına dikkat çekiyor. Buna karşın, masalm örgüsü içinde "düş gücünün çok fazla zorlanıp, akılcı düşünceden iyiden iyiye uzaklaşıldığı kaygısıyla, anlatılanların hayal ve yalan olJuğu belirtilerek, kader çizgisini değiştirme girişiminde bıılunulduğu için Tanrı'dan af dilendiği bile oluyor. Örneğin: "Bizden yalan Allah'tan doğru, bu yalanlar için Allah'tan af dileriz, amin ' ya da "Masal bıı ya, kızın duası kabııl olmuş birdenbire. Psikolojik İletiler: Masallarda ana lletller "Masallar ve Eğitimsel Işlevleri"nde, Sosyolojik iletiler: SAYFA