Katalog

okuyucuya sunulan çalışmalannın diğer sosyal bifımciler için olduğu kadar, iktisatçılar için de özel bir anlam taşıdığına inanıyorum. • Kaynakça: * "'**** Buğra, A., 1995, îktisatçılar ve Insanlar.tletişim yayınları Ercan, E, 1999, Toplumlar ve Ekonomiler,, Sarmal Yayınları Işgüden, T., 1984, "Ekonomi Teorişinin Sosyolojik Niteliği", Marmara Ünv. t.I.B.F.Dergisi.c.l.s.l. Kıray.M., 1999, "Istihlak Normları", Toplumsal Yapı Toplumsal Değişme içinde, Bağlam Yayınlan Kuhn, S.T., 1970, Bilimsel Devrimlerin Yapısı, Çev. Nilufer Kuyaş, 1982, Alan Yayıncıbk Polanyi, K., 1957, "Kurumsallaşmış Bir Süreç Olarak Ekonomi", Ed. K.Polanyı; Arensberg.C; Pearson, H., 1957, Ilk împaratorluklarda Tıcaret ve Piyasa içinde, çev. E.Mahçupyan, Toplumcu Düşün, 1975 Richardson, G.B., 1964, Iktisadi Teori, Hutchinson Ltd. Çev.O.EBatırel, T. Işgüden, Istanbul tktisadi ve Ticari Ilimler Akademisiyayını,1975 Strauss,, C.L., 1994, Hüzünlü Gönenceler ,Çev. Ö. Bozkurt, Yapı Kredi Yayınlan,1992. Speight, H., 1969, Economics, MethuenLtd. Türkay, M, "Gelişme Kuramlannın Gelişmesi", GeBsme Iktisadi, Ed:. T.Işgüden; EErcan; M.Türkay, Beta Yayınları, 1995 içinde. Ülgener, S., 1970, Müli Gelir, Istihdam ve tktisadi Büyüme, îstanbul Ünv. Yayını, Ofset Matbaacılık Ltd. ( Prof. Dr. Marmara Üniversitesi Î.I.B.E Iktisat Bölümü Öğretim Üvesi i Bu sorunlar günümüzde de yoğun tartışmalara konu olmaktadır. Ömeğin E.Eren Iktisat Metodolojisi Nereden Nereye incelemesinde, "iktisat metodolojisine artan ilginin klasik nedenin iktisadın bilim olup olmadığı...." sorusundan kaynaklandığını ifade etmektedir. bkz. tktisat Dergisi, Mayıs,1999,IFMC. ii Richardson'a haksızlık yapmamarngerekir. Kitabından çok şey öğrendim. Onsözde, tam rekabet teorisini temelde mantıklı görünmediğini, bu teorinin gerek "gerçek sistemlerin işleyişini açıklamada bir giriş, gerek sistemlerin etkinlerinin değerlendirürnesinde bir standart olarak kullanümasının çok zararlı...." olduğu; aynca teorinin "özel basitliğinin ve bütünfüğünün öğretilmesini kolaylaştırdığı; ve bu nedenle öfirencilere öğrenim dönemlerinin en başında ve en çok etkilenebilecekleri bir aşamada anlanldığT, bunun sonucunda da öğrencilerin düşüncelerini bu teorinin kategorilerinden kurtarmalarının mümkün olmadığı açıkça vurgulanmaktadır. Ne ki, konu yine toprumsarboyutundan soyutlanarak, bir teknik sorun biçiminde işlenmektedir. iii Bu konuda daha fazla bilgi için bkz. Ayşe Buğra, îktisatçılar ve Insanlar, îletişim Yayınlan, 1995. iv Kapsamlı bilgi için bkz. Fuat Ercan, Toplumlar ve Ekonomiler, 1999, Sarmal Yayınlan; Mehmet Türkay, "Gelişme Kuramlannın Gelişmesi", Gelisme Iktisadi, Ed:. T.tşgüden; F.Ercan; M.Türkay, Beta Yayınlan, 1995 içinde. Bu konuda Prof. Sabri Ülğener Hoçanın ayncalıklı yerini belirtmek gerekir. Ülgener, örneğin tüketim harcamalannı incelerken gelir, faiz oranı, likit servet gibi iktisadi değiskenlerin yanı sıra avnı toplum içinde farklı sınıflan, yani tabakalaşma biçimini de tüketim fonksiyonuna sokmuştur (Ülgener, 1970, 3839). Yine, az gelismiş ekonomilerde carpan etkisi incelenirken, ülkenin geri kalmış bir bölgesindeki yatınmdan doğan gelirin, "yayılış meylinin aralıldı ve mesafeli olması nedeniyle, doğduğu bölgelerde kalmayıp uzak büyük kentlere yığüan bir istihlak fonıı" olarak belireceği, bu nedenle de: "yüksek zirai gelirlerde vakit vakit kuvvetli artişjara ragmen satın alma kuvverinin değmediği ıç halkalarda bünyevı kronik işsizliğin, yahut... düşük hayat standardının sürüp gideceği" Türkiye'den örneklerle de çarpıcı bir biçimde açıklanmıştır (Ülgener, 1970, 312316). CUMHURİYET KİTAP SAYI 526 Gecis toDlumunun sosvoloâu BAHATTİN AKŞİT * 1 %0'ların ikinci yansında 1966 veya 1967 yıllarından birisinde bir gıin Mübeccel Hoca ile Ereğli: Ağır Sanayiden Önce Bir Sahil Kasabası, (DPT Yayını, 1964, Ankara) kitabı üzerine konuşuyorduk onun şöyle bir şey söylediğini hatırlıyorum: "Bak bu kıtap yayınîanalı kaç yıl oldu, ama hiç bir kımse çıkıp da bir satır bir eleştiri yazmadı". Bu bana çok dokunmuştu. Yirfninci yüzyılın başlarında Tevfik Fikret'in Osmanlı toplumunun tepkisizliği ile ilgili olarak söylediği rivayet edüen Dİr sözünü hatırlatmıştı bana. Yüzyılın başında henüz cumhuriyet çerçevesindeki modern toplum kurulmamıştı ve tepkisizlik "normal" karşüanabüirdi, ancak 1960'lann ikinci yarısına başlamıştık; modern toplum ve onun aydınlarından tepki, eleştiri, değerlendirme, tartısma beklemek Mübeccel Kıray'ın hakkıydı. Çünkü modern toplum sosyal bilimsiz ofamazdı. Modern toplum siyasetcilerin, hukukçuların ve milyonlarca köylü, işçi, zanaatkar ve esnafin, kısacası toplumun bütün kesimlerinin ve vatandaşların birey olarak ve kollektif örgütlenmeler içinde karşıhklı eylemleri sonucu var olan şartlan değiştirip dönüştürmeleri sonucu yapılaşıp oluşmaktayaı. Bu oluşumların bir teknolojik, ekonomik ve demografik düzeyi vardı ve bu düzey daha çok niceliksel araştırmalarla açıklanıp anlaşümak durumundaydı. ikinci düzey ise bu yapılanmaların yeniden üretilmesi veya dönüşmesini sağlayan bireysel ve kollektif aktörlerin söylemleri, gelenekleri, değerleri ve kültürleriydi. Bu düzey nitefiksel araştırmalarla anlaşümak durumundaydı. Modern toplumlarda bu olusumlann tamamlanabilmesi için gerekli üçüncü düzey ise sosyal bilimcilerin bu oluşumlann bilgilerini niceliksel ve niteliksel yöntemlerle üretmesi ve bu oluşumlann anlaşdmasına ve sürdürülmesine veya dönüştürülmesine katkıda bulunmasıydı. amacı Türkiye'deki azgelişmiş kapitalizmi eleştirerek siyasal alana alternatif bir toplum modeli önermekti. Avcıoğlu'nun siyasalideolojik tartışma düzleminde yaptığı eleştirilerine ve alternatif toplum önerisine katüınmayabÜir, ancak onun toplumsal araştırmalara dayanarak bu eleştirilerini yapması modern toplum olmanın bir gereği olarak ortaya çıkan sosyal bilim araştırma sonuçlannın kullanılmasına çok iyi bir örnelc oluşturmuştu. 1970'lerde akademik dünyada da atıf verme ve tartışmalar başlamıştı. Özellikle 1980'lerden sonraki yülarda Kıray'ın araştırma ve yayınları yurt içinde ve dışında yüzlerce atıf almıştır. Ancak, 1960'ların ikinci yansında gerçeklesen dönüşüme kadar bu tür araştırmalar bir tabu gibi korkuyla çevrelenmişti. 1940'lann ortasında bir sosyoloji ve antropoloji öğrencisi olarak Behice Boran, Niyazi Berkes, Pertev Naüi Boratav ve Muzaffer Şerif gibi Türkiye Cumhuriyetinin başlangıç yıllannda yetişen dev sosyal bilimcilerin öğrencisi ofan Mübeccel Kıray, o yülarda bu sosyal büimcüerin nasü tasfiye edüdiğini görmüştü. Sonra ABD'nin North Western Üniversitesi'nde yaptığı ikinci doktora üe yurda döndüğünde kendisi de tutuklandı ve 1960'ların başına kadar sosyal büimci aydınların olması gereken kamusal hayatın dışında yaşamak zorunda bırakıldı. Fakat 1960 larda bir şeyler olmaya başlamıştı. Dipten gelen kökten dönüşümler kendisinin sosyal büim araşarmalanna ve öğretimine intiyaç duyurmuştu. Devlet Planlama Teşkilatı ağır sanayi tesisleri kunümadan Ereğli kasabasında sosyoloju'c bir araştırma öngörüyor ve böyle bir araştırmaya maddi ve kamusal destek sağlıyordu. 1965 yılında M. Kıray'ın bölüm başkanlığına getirildiği Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sosyal Büimler Bölümünde Sosyoloji Lisans programı başlatüıyordu. ODTU'deki bu girişimle, Istanbul ve Ankara üniversitelerinde sürdürülmekte olan sosyoloji çalışmalanna yeni bir yön verebüecek olan saha araştırmalarına ve toplumsalekonomüc yapı çözümlemelerine ağırhk veren bir yaklaşım ortaya çıkıyordu. Hacettepe, Boğaziçi ve Ege Üniversitelerinde açüan sosyoloji bölümlerini diğerleri takip etti ve bugünkü sosyoloji Dölümü sayısı yirmiye ulaştı. Böylece Türkiye'de Toplum büim araştırmalan ve öğretimi yapan sosyologlann sayısı yüzlerle ifade edilebilecek düzeye ulaştı. Diğer sosyal büim alanla Sosyotojl çabşmaian n üe birlÜcte Türkiye modernleşmesinin özgül ve yerel boyutları üe genel ve küresel boyutlarının bilgilerini üretebilir duruma gelip gelmediğimiz önemli bir tartışma konusudur ve öyle olmaya da devam edecektir. Bu tartışmayı sonlandırabüecek kesin ve mutlak bilgi sosyal büimler bağlamında söz konusu değildir. Bilimsel bilgilerimiz yanlışlanıncaya kadar geçerli olabüirler ve süreldi ve hızla değişen bir dünyanın bütün boyutlan kapsayan bütünsel bügisine ulaşmak hiçbir zaman mümkün olamayacaktır. Türkiye'de sosyolojinin gelişimini anlatmak ve sosyal büimlerin içinde bulunduğu epistemoloiik sorunları tartışmak bu yazının boyutlarının ötesindedir. Bu yazıdaki amaç Mübeccel Kıray'ın kitaplarının hangi toplumsal değişme bağlamında yazüdığı, belki de, nasü okunması gerektiği ve Türkiye'de sosyolog olmak üe ügüi bazı gözlemleri sunmaktan ibarettir. Ereğli: Ağır Sanayiden Önce Bir Sahü Kasabası kitabını 1965 yüında okuduğumda ODTÜ Sosyal Büimler Bölümü birinci sınıfından ikinci sınıfına geçmiş ve sosyoloji lisans programına ba§lamıştım. Ondan iki yü önce bir taşra lısesinden mühendislik öğrencisi olarak ODTÜ'ye girmiş ve Ingüızce öğrenmiştim. Münendislücten çok temel büimler beni çekivordu. O zamanki kısıtb bilgilerimle Türkiye'de doğa büimleri yapmak için gerekli laboratuarlann olmaaığına onun için Türkiye'deki foplumsal dönüşümleri laboratuar olarak alacak bir temel bilim dalına geçmek isteyerek yeniden sınava girmiş ve Sosyal Biıimler bölümünü kazanmıştım. M. Kıray'ın kitabı o zamana kadar okuduğum bir çok edebi, felsefi ve genel sosyal bilim kitabından farklıydı. Köy Sosyotaffsl Tablolarla dolu olan bu kitapta bir kasaba toplumunun toplumsal yapısının, ekonomisinin, teknolojisinin, nüfusunun ve bunlara uygun kültür ve değerler yapısının nasü bir bütün oluşturduğunu ve nasü tampon kunımlar oluşturarak bu bütünün değiştiğini anlatüıyordu. Aradığım toplumsal araştırma laboratuannın saha çalışması, anketler, derinlemesine görüşmeler yoluyla toplumdaki birey, hane ve toplulukların ve bunlann içinde bulunduğu sınıfsal, etnik ve dinsel bağlam ve söylemler üe ügüi olarak veri toplanması, analiz edılmesi, açüdanması ve aniaşüması demek olduğıınu sezmeye başlamıştım. Ayrıı yıl Mübeccel Kıray'dan Köy Sosyolojisi dersini aldım. Kıray bu derste, Social Stratification as an Ûbstade to Development ((Gelismeye Bir Engel Olarak Toplumsal Tabakalaşma) (Praeger, New York ,1970) (J. Hinderink üe birlikte)) başlığiyla yayınlanacak olan kitabın içeriğini oluşturan Çukurova köylerinde yaptığı araştırmalan anlatıyordu. Dersi alan bir grup arkadaşla o kadar heyecanlanmıştık Kİ biz de Ankara çevresinde iki köyde benzer bir araştırma yaptık ve dersin ödevi olarak sunduk. Daha sonra ben Antalya köylerinde benzer araştırmalara devam ettim ve 1967 yüının başında bir üçüncü sınıf sosyoloji öğrencisi olarak köy araştırmalarına dayalı bir kitap yayınlayabildim (Türkiye'de Azgelişmiş Kapitalizm ve Köylere Girişi, ODTU Öğrenci Birliği Yayınları, 1967, Ankara). Bu kitapta M. Kıray'a yüzlerce atıf vardır. Kitabi eline alıp inceleyen bir arkadaşımın babası "Bu kitapta ne kadar çok M. Kıray'a atıf var" demişti. Bu sadece Türkiye'deki bilimsel tartışma ve atıf yapma yokluğuna benim aşın tepkim değildi. Bu M. Kıray'ın oluşturdıığu bir paradigma içinde yazmanın getirSAYFA 7 1940'larda ağır darbe yiyen toplum bilimsel bilgi üretimi 1960'larda yeniden canlanmaya başlamış vel968'den sonraki yıllarda siyasal ve sosyal bilimsel düzeyde araştırma ve tattışma ortamlan ortaya çıkmıştır. Siyasal düzeydeki tartışma ortamı Türkiye'deki modernleşmenin veya kapitalistleşmenin düzeyine bağlı olarak müli demokratik devrimin mi yoksa sosyalist devrimin mi gündemde olduğu Ue ügÜidir. Bu siyasal tartışmanın çözümlenmesi bu yazının boyutlannı aşar. Sosyal bÜimsel araştırma ve tartışmalar siyasalideolojik taruşmalardan etküenir. Sosyal bilim araştırmaları ve tartışmaları siyasal tartışmaların askıya alındığı, güncel hayattan epistemolojik bir kopuşun gerçekleştirüdiği ve nesnel büginin üretilebüdiği ortamlan gerektirir. 1960'lann sonundasınırlı da olsa Türkiye bu noktaya gelmiş ve modern toplum olma yolunda önemli adımlardan Dİrisi daha atümıştır. Siyasal ve ideolojik değer yargüan dışlanarak üretüen sosyal DÜimsel bilgi siyasal tartışma ortamına farklı tezleri olanlann kendi açüanndan kullanabüecekleri bügüerüretmektegecikmemiştir. Nitekim, 1969 yılında yayınlanan Doğan Avcıoğlu'nun Türkiye'nin Düzeni kıtabında M. Kıray'ın köy çalışmalanndan sayfalarca alıntı ve özetlemeler yapümıştır. Bu arada benim ve arkadaşlarımın yaptığı araştırmalara dayanan Türkiye de Azgelişmjs Kapitalizm ve Köylere Girişi (ODTU Öğrenci Birliği Yayınlan, 1967, Ankara) kitabından da Avcıoğlu, alıntı ve özetlemeler yapmıştır. Avcıoğlu'nun M. Kıray 1965 yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sosyal Billmler bölüm başkanlığına getlrlldi