Katalog

Plüton “gezegeni” niçin küme düştü:(2) Efsanenin sonu Bilim, geçmişteki yanlış kavramlarla sınırlandırılamaz. Bilimsel bir tanımın, oluşumun (burada Güneş Sistemi) doğasıyla da uyuşması gerekir. Son keşifler ve edinilen yeni bilgiler ışığında daha iyi bir anlayış ortaya koyacaksa, tanımlarımızı da gözden geçirmeliyiz. Prof. Dr. Orhan Gölbaşı (o.golbasi@iku.edu.tr) S onunda bu tartışmalara bir son vermek için Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) duruma el koydu. IAU, astronomi terminolojisinde yetkili tek kurum olarak, yeni gezegen tanımını 1425 Ağustos 2006 tarihleri arasında Prag’da yapılan 26. Genel Kurul Toplantısı’nda masaya yatırdı. IAU Başkanı Ron Ekers, toplantıdan 2 yıl önce, katılımcıların bu konuda bilgilendirilmesi ve yönlendirilmesi için, astronomi tarihçisi Owen Gingerich (HarwardSmithsonian Astrofizik Merkezi) başkanlığında bir Gezegen Tanımlama Komitesi kurmuştu. Üyelerden Richard P. Binzel (MIT) komitenin görüşünü şöyle açıklıyordu: “Amacımız yeni gezegen tanımı için bilimsel bir temel bulmak olacak. Biz, kütle çekiminin bu konuda en belirleyici faktör olduğunu düşünüyoruz”. Toplantı süresince günlük yayımlanan IAU Genel Kurul Gazetesindeki bir yazıda, gezegen araştırmacısı Tom Gehrels (Arizona Üniversitesi), gezegen tanımının, kütle çekimi yerine cismin gerçek parlaklığına dayandırılmasının daha anlamlı olacağını ileri sürdü. Çünkü bu parlaklık, gök cisminin uzaklığı ve görünen parlaklığından kolayca hesaplanabilmekteydi. Eris’i keşfedenlerden biri olan Michael Brown (Kaliforniya Teknoloji Enstitüsü) da web sitesinde Gehrels’inkine benzer görüşlere yer verdi. Brown, Güneş Sistemimizde astronomların kafalarını karıştıracak düzinelerce potansiyel gezegen bulunduğuna da dikkat çekiyordu. Venüs, Yer, Mars, Jüpiter, Saturn, Uranüs ve Neptün. Dolanma dönemleri 200 yıldan daha uzun küçük cisimlerin tümü, Ceres, Plüto, Charon ve Eris dahil, cüce gezegenler sınıfına giriyorlardı. Plüto, bu yeni gezegenlerin prototipi olarak kabul edildiğinden, bunlara Plutonians (Plüto ailesi gezegenler) denmesi öneriliyordu. 1. Plüto ve Charon’un Nordic Optik Teleskopu ile alınan görüntüsü. ONAYLANAN ÖNERİ ÜÇ SINIF Gezegen Tanımlama Komitesi, Güneş Sistemi’nde bulunan gezegen ve diğer gökcisimlerinin üç sınıfa ayrılmasını öneriyordu: (1) Gezegen (a) Güneş etrafında bir yörüngede dolanan (b) kendi kütle çekimi altında, hidrostatik denge halinde ve hemen hemen küresel bir şekle sahip olan ve (c) yörüngesinin yakın komşuluğunu temizlemiş olan bir gökcismidir. (2) Cüce gezegen (a) Güneş etrafında bir yörüngede dolanan (b) kendi kütle çekimi altında, hidrostatik denge halinde ve hemen hemen küresel bir şekle sahip olan (c) yörüngesinin yakın komşuluğunu temizlememiş olan ve (d) kendisi bir gezegenin uydusu olmayan gökcismidir. (3) Güneş Sistemi’nin Küçük Nesneleri güneş etrafında yörüngede dolanan ve yukarıdaki tanımlara girmeyen diğer gökcisimlerinin tümü. Bu tanıma uyan 8 gezegen bulunuyordu: Merkür, CBT 1109 /17 20 Haziran 2008 Sonunda, IAU Genel Kurulu’nun 24 Ağustos 2006 tarihinde yapılan kapanış oturumunda yeni gezegen tanımlaması konusundaki öneriler oylandı. Buna göre: 1. Cüce gezegen “Dwarf planet” tanımının kullanılması kabul edildi. 2. Gezegen tanımına uyan 8 gezegenin başına “klasik” sözcüğünün eklenmesi, oylamaya katılanların büyük çoğunluğuyla reddedildi. 3. Plüto’nun “cüce gezegen” olarak tanımlanması ve bu yeni türün prototipi sayılması, 237 evet, 157 hayır ve 30 çekimser oyla kabul edildi. 4. Cüce gezegenler sınıflamasına giren gökcisimlerine “Plüto ailesi cisimleri” denmesi, 183 evet 2. Martin Kornmesser / IAU. Güneş’e olan uzaklıkları dikkate alınmaksızın, yeni Güneş Sisteminin temsili gösterimi. oyuna karşın Jüpiter’in uydusu Ganymede ve Satürn’ün uydusu Titan) 186 hayır oyuyla reddedildi. Buna göre, 8 gezegenin yanında, şimdilik 4 cüce geze ortak kütle merkezleri ana gezegenin üzerine düştüğü genimiz oldu. Bunlar Plüto, Plüto’nun en büyük uydusu için, uydu olarak kalmaktadırlar. Böylece, masalsı bir keşif sonunda, uzun süre gökbiCharon, en büyük küçük gezegen Ceres, ve Eris. limcilerin ilgi odağı olan Plüto’nun bir alt kümeye düşmesi, Bu tanımla gelen yeniliğe göre, gezegenler civarlarını oy çokluğuyla da olsa kesinleşmiş oldu. Şimdi sırada asyakın komşuluklarında bulunan gökcisimlerinden temiztronomi kitaplarının yeniden yazılması var. 76 yıl boyunleyecek kadar kütleli olmalıydı. Örneğin Yer, kendisine yaklaşan ve çarpma riski olan ca, Plüto’nun gezegen olduğunu okullarımızda öğrettik. cisimleri uzaklaştıracak ve etrafını temizleyecek kadar bü Gelenek ve kültürel bakımdan yerleşmiş bir tanımdan bu yüktür. Jüpiter, Satürn, Neptün ve Uranüs gibi gezegen şekilde vazgeçmek zor olabilir. Fakat bilim, geçmişteki yanlış kavramlarla sınırlandıler de, temiz yörüngelerde, uydularıyla bir aile oluşturur. rılamaz. Bilimsel bir tanımın, oluşumun (burada Güneş Oluşan sistemde, uydular birbirleriyle çarpışma riski olmadan Sistemi) doğasıyla da uyuşması gerekir. Son keşifler ve edikararlı yörüngelerde dolanır. İşte bu dinamik etki, gezegen belirlemede en etkin fak nilen yeni bilgiler ışığında daha iyi bir anlayış ortaya kotörlerden biri sayıldı ve Plüto’nun küme düşmesine neden yacaksa, tanımlarımızı da gözden geçirmeliyiz. Bu da bilimsel oldu. Plüto bu yüzden bir alt kümeye düşmekle kalmadı, kavramların taşa kazılmış yazıtlar olmadıkları konusunda güzel bir örnek olacaktır. uydusunu da kaybetti. Charon’un uydu sayılmaması kafalarda hâlâ soru işaretleri bırakabilir, ancak bunun nedeni de şöyle açıklanabilir: “İki ya da üç cisimden oluşan çoklu sistemlerde, gezegen tanımına da uyuyorsa, baş cisim gezegen olarak adlandırılır. Eğer sistemin kütle merkezi, baş cismin üzerindeyse ikinci cisim uydu, değilse ikinci cisim de gezegen olarak kabul edilir”. Bu tanıma göre, Plüto’nun uydusu Charon da bir gezegendir. Çünkü, Plüto ve Charon’un ortak kütle merkezi iki cismin arasındaki uzay boşluğuna düşmektedir. Kimi gezegenlerden çok daha büyük olan uyduların (örneğin