Katalog

Maden Mühendisliği rülen ARGE çalışmaları sonucunda 1989 3 da 105 Milyar m olarak saptanmış görü3l nür rezerv 2002 de 527 Milyar m e; 1989 3 da 2.6 Milyar m olan yıllık üretim mikta;i rı da 2002 de 46 Milyar m 'e yükselmiştir (Annual Report of Energy Information Administration, 2002). Bunun sonucunda kömür gazının ABD'nin ğörünür doğal gaz rezervlerindeki payı %10 a ulaşmıştır. ABÜ'deki bu gelişmeler, kömür yataklarına sahip diğer ülkelerde de benzer değerlendirme ve ARGE çalışmalarının başlatılmasını tetiklemiştir. Günümüzde Çin, Rusya, Kanada, Avustralya, Polonya gibi ülkelerde kömür gazı üretimi yapılmaktadır. tarı, ii) kömürlerin günümüze kadar oluşturdukları gaz mikta/ rı, iii) kömürlerin ad5OO sorpsiyon kapasitesi ile makro ve kırık gözenekliliğine bağlı de/ 400 polama kapasitesi, iv) gaz kayıplarının günümüze kadar olan / miktarı gibi parametc 3OO relerle kontrol edilir. Yerinde gaz miktarı1 / nın ne kadarının üref 200 tilebilir olduğu da potansiyelin gerçek bo/ yutlarının saptanması için önemlidir. Üreti100 lebilir gaz miktarı ise; kömür damarlarının kalınlık, yanal sürekli" 100 lik ve mikrogözenek 10 yapısı, ortamdaki sıKdmür mikforı do'ton) caklık ve basınç, damarlardaki su miktarı, Şekil1 Zonguldak Taşkömürü Havzasında bulunabilecek gazın moleküler bileyerinde gaz mikfarının kömür miktanna bağlı olarak şimi ve hidrokarbon değişimleri. 1,2 ve 3 nolu eğriler, oluşan gaz miktarı, gazlarının (metan, kömürlerin depolama kapasitesi ve gaz kayıpları etan, propan, vb.) yabağlamında farklı kabuller gözelilerek belirlenmiş değerleri yansıtmaktadır. (1) iyimser senaryo, (2) kötümser senaryo, nı sıra karbondioksit, azot gibi gazlann da (3) tarafsız senaryo (Yalçın, 1994). bulunması durumun3 2025 m /t kömür olarak saptanmış adda bunların yüzdelerine, bağlıdır. sorpsiyon kapasitelerinin çok üzerindedir Havzadaki kömür miktarının belirle(Gürdal ve Yalçın, 2000). Bu nedenle, uynebilmesi için gerekli olan jeolojik ve jegun koşullar bulunduğu takdirde, Karboofıziksel yeraltı verilerinin, havzanın bünifer istifindeki kömür dışındaki diğer kayük bir kesimi için bulunmayışı, yerinde yalarda da konvansiyonel olmayan gaz bigaz miktarının belirlenmesinde belirsizlikrikimlerinin bulunması olasıdır. Ayrıca, lere neden olmaktadır. Madencilik açısınfazla gazın konvansiyonel gaz yatakları dan üretilebilir ve 1200m kotuna kadar oluşturması olasılığı da bulunmaktadır olan derinlikteki kömürler gözetilerek (Yalçın vd., 2003). TTK tarafından yapılmış mümkün kömür Kömürler bünyesinde halen gram rezervi 1.3 milyar tondur. Tüm kömürler kömür başına 10cm3'e varan miktarlarda ve kömür damarlarının 1200m kotundan metanın bulunduğu saptanmıştır (Hoşgördaha derinde de devam ettiği gözetildiğinmez vd., 1998, Yalçın vd., 2002). Bu da de, toplam kömür rezervinin bu rakamhavzada dikkate değer bir kömür gazı podan çok daha fazla olduğu kesindir. Kötansiyelinin bulunduğuna işaret etmektemürlü birimlerin olası yayılımı, kömür dadir. marlarının toplam kalınlığı gözetilerek ve Bir havzadaki kömür kökenli doğal derinlik sınırlaması olmaksızın yapılabilegaz potansiyeli; i) havzadaki kömür mikcek çok kaba bir hesaplamayla kömür miktarının 90 milyar tona çıkabilmesi de mümkündür. 600 / / / 1 1 / / / t j 1 TÜRKİYE'DE DURUM Dünyadaki enerji gereksiniminin, 21. yüzyılın en az ilk yansında da hala petrol doğal gaz, kömür gibi fosil yakıtlardan karşılanacak oluşu, Türkiye'nin petrol ve konvansiyonel doğal gaz rezervlerinin yetersizliğinden kaynaklanan yerli ve güvenilir enerji kaynaklarına olan büyük gereksinimi ve ülkemizde kömür gazı açısından uygun vasıflara sahip kömür yataklarının bulunuşu nedenleriyle, TÜBİTAK, Marmara Araştırma Merkezi, Yer Bilimleri Araştırma Enstitüsünde 1991 yılında başlatılan pilot çalışma Türkiye'de kömür gazı konusundaki ilk girişimdir. Elde edilen ilk sonuçlar böyle bir potansiyelin bulunabileceğini gösterdiğinden 1993 de yeni bir araştırma projesi başlatılarak çalışmalar sürdürülmüştür. Proje çalışmaları, bu konudaki temel bilgi birikimi ve bir veri tabanının oluşturulmasını sağlamış ve yörede ekonomik bir doğal gaz potansiyelinin bulunduğunu göstermiştir. Yasalarda tanımlanmadığı için durumu belirsiz olan kömür gazının arama ve işletme hakkı, 1996'da »'apılan yeni bir düzenlenmeyle Türkiye Faşkömürü Kurumu (TTK)'ya verilmiştir. PTK da arama ve üretim çalışmaları izniii ihale yöntemiyle bir TürkYabancı Orüklığına vermiştir. Söz konusu ortaklık arafından yapılan çalışmalar sonucunda J000 yılında bir test üretim kuyusu açılnıştır. Yaklaşık 1600 m.'lik bu kuyudaki est çalışmaları, kuyu geliştirilmesindeki eknik yetersizlikler nedeniyle, mutlak bir jaşarıya ulaşamamışsa da, kuyaya gaz geişinin olduğu saptanmıştır. Bu kapsamda;i çalışmalar 2000 yılından sonra kesintie uğramıştır. TTK, bölgenin kömür gazı »otansiyelinin değerlendirilmesini sağlaııak amacıyla, 2004'de yeni bir girişim laşlatmıştır. Aşağıda, ağırlıklı olarak tarafımızan yapılan araştırma çatışmalarının ışıında, Zonguldak yöresindeki kömür gazı otansiyelinin kısa bir değerlendirilmesi apılmaya çalışılacaktır. Zonguldak yöresindeki kömürlerin üyük bir kesimi doğal gaz oluşturacak ömürleşme derecesine ulaşmışlardır. Kömrlerin, stratigrafık konum ve derinliklene bağlı olarak, günümüze kadar 75 ila 00 m 3 /ton kömür arasında değişen mikırlarda gaz türettikleri saptanmıştır (Yaln vd. 1994; 2002). Oluşan bu gaz miktarı, kömürlerin 7 / *<> 7 / de, bulunabilecek yerinde gaz miktarının kötümser senaryo değerlerine eşit olduğu görülür. Yerinde gaz miktarının ne kadarının üretilebilir olduğunu belirleme çalışmaları, üretim mühendisliğinin ilgi ve uzmanlık alanında olduğundan, bu konuda tarafımızdan herhangi bir ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır. Havzada herhangi bir kömür gazı üretim kuyusunun bulunmayışı da bu parametre için bir değerlendirme yapılmasına olanak vermemektedir. Yukarıda sıralanan bir dizi parametreye bağlı olarak değişebilecek olmasına rağmen ve oldukça konservatif olmakla birlikte, % 50'lık bir oran temsilci bir değer olarak kabul edilebilir. Bu oran gözetildiğinde ve havzadaki kömür miktarının da 10 milyar ton olduğu varsayıldığında, üretilebilecek 3 gaz miktarı 50300 Milyar m arasında değişecektir. SONUÇLAR Bu aşamada Zonguldak Havzası kömür gazı potansiyelinin çok gerçekci bir şekilde saptanabilmesi mümkün değildir. Potansiyelin tüm boyutlarıyla saptanabilmesi için yeni çalışmalara gereksinim bulunmaktadır. Bu çalışmalar; kömür damarlannın konum, yayılım ve sürekliliklerinin belirlenerek, toplam kömür miktarının daha sağlıklı hesaplanmasını sağlayacak, yeraltı verilerinin üretilmesinden, mevcut bilgi birikiminin ışığında test kuyularının açılarak, uygun teknikler kullanılarak geliştirilmesi, üretime alınması ve gerekli rezervuar parametrelerinin saptanmasına kadar uzanan geniş bir spektruma yayıimalıdır. Bugüne kadar ulaşılmış olan sonuçlar, Zonguldak Taşkömürü Havzasında bu yeni çalışmaların yapılmasına değecek bir doğal gaz potansiyelinin bulunduğunu göstermiştir. *Prof. Dr.; İstanbul Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü 34850 Avcılarİstanbul; eposta: mny@istanbul.edu. tr KAYNAKLAR Gürdal, C, Yalçın, M. N., 2000, Gas adsorption capacity of Carboniferous coals in the Zonguldak basin (NVVTurkey) and its controlling factors. Fuel, 79, 19131924 Hoşgörmez, H., Mann, U., Yalçın, M. N., Schaefer, C, 1998, Total Yield and Composıtion of Hydrocarbon Gases in the CoalBearing Units of the Zonguldak Basin. Proceedings of the 12th Intemational Petroleum Congress and Exhibition of Turkey, p. 320328. Jüntgen, H. and Klein, J., 1975, Entstehung von Erdgas aus kohligen Sedimenten. Erdol, Kohle, Erdgas, Petrochem., Ergaenzungsband, 1, 5269. Yalçın, M.N., 1994, Kömür Kökenli Doğal Gaz Zonguldak Yöresinde Alternatif Bir Enerji Kaynağı. Türkiye 6. Enerji Kongresi, Teknik Oturum Tebliğleri, 3, 2638. Yalçın, M.N., Schenk, HJ., Schaefer, R.G., 1994, Modelling of gas generation in coals of the Zonguldak Basin (NW Turkey). International Jounıal of Coal Geology, 25, 2, 195212. Yalçın, M.N., Inan, S., Gürdal, G., Mann, U., Schaefer, R. C., 2002, Carboniferous Coals of the Zonguldak Basin (northvrest Turkey): Implicatıons for Coalbed Methane Potential. AAPC Bulletin, 86,7, 130S1328.. Yalçın, M.N., İnan, S. Hoşgörmez, H., Çetin, S., 2003, A new Carboniferous coal/shale driven gas play in the Western Black Sea Regıon (Turkey). Marine and Petroleum Geology, 19, 12411256. «. Bu temel belirsizlik nedeniyle yerinde gaz miktarı, taranmızdan kömür miktanna bağlı olarak değerlendirilmiştir (Yalçın, 1994). Üç farklı varsayıma göre, havzada bulunabilecek yerinde gaz miktarları, kömür miktarına bağlı olarak Şekil1 de gösterilmiştir. Bölgede 10 milyar tonluk bir kömür rezervinin bulunması durumunda, kötümser senaryoya göre havzadaki yerinde gaz miktarı 100 milyar m3, tarafsız senaryoya göre 300 milyar m3, iyimser senaryoya göre ise 600 milyar m 3 tür. Yerinde gaz miktarının hesaplanmasında kullanılabilecek bir diğer yaklaşım ise kömür damarları içindeki gaz miktarının esas alınmasıdır. Tarafımızdan saptanmış olan ton kömür başına yaklaşık 10 m3<lük değer gözetildiğin 932/1929 Ocak 2005