Katalog

i? Hareketlerı bugun radyo cıhazların^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ dakı kazar lık olaylann ortaya çıkmasma neden oluyor"du Rastlantuun gttcâne hâlâ ıkna olma dıysanız sıze bırkaç ornek daha Bıyologlann açıklamalanna gore yabanansı parazıtı Wolbachıa baktensı, konagının tum çıftleşmelenni kısır bırakıyor Çıftleşmeden doğan yavru yabanansı kısır olmakla kalmıyor, o da bu bakterının konagı oluyor ve bakterıyı dıger oganızmalara yayıyor Bır ornek de matemdtıkçılerden 20, yuzyılın başında unlu matematıkçıler John von Neumann ve Françoiı Emile Borel poker oyunculannın ya da penaltı vuruşunu karşüayacak kalecının (hangı tarafa hamle yapacağı) hangı taktığı uygulayacaklannı dusunmek yerıne kura çekmelerının kazanma şansını artırdıgını büımsel olarak kanıtladılar. EVRENİN HAKİMİ Mİ? # YffSmKj^^^^^Bt '•«'^^^^^^K m a n m CZ I1 ~ lebılmesını sağlıyor Boylece Maxwell'ın oldsıhğın yasalan "et kıleşımle" bır çok yenı buluşa kapı açmıştı Rastlantı run parmağının kanştığı olaylar bu kadarla kalmadı1 1859'da Ingüız doğa uzmanı Charles Darwin'nın bıyolojıde (ve sosyal bıhmler de dahıl olmak uzere pek çok alanda) devrım yaratan "Evrün Tteorisi" rastlantıyı hayatldrunıza bu: daha çıkmamacasına soktu Ingüız botanıkçıye gore ortamın etlerınm sonucu olarak canlıların geçırdığı lutasyonlar tamamen rastlantısaldı Darın'uı "kor" olarak tanımladığı bu mutasyonr, kalıtsal nıtelik taşırsa tuiTin yaşama şansını ttuabılırdı Darwın'uı ardülan Neodarvvırustr de hıpotezlerıyle rastlantrnın evrundekı ayıru arttrrdüar Neodarvvınıst teonlere gore, NA'nın oluşumu sırasmda kromozomlaruı 'plıkasyonlannda rastlantısal olarak meydaÎ gelen farklı eşleşmeler bıyolojık çeşıtlüığı lolayısıyla turun geçırebüeceğı mutasyonla) çoğaltıyordu Cochın Enstıtusu'nden Jeantcques Knpiec ve Pierre Sonigo'nın çalışlalan teorüer halkasuıa yenı bu zaıcu daha dedı Uzmanlara gore, embnyonal gelışım ıresınce, çevredekı basuıç, oksıjen mıktan, cakhk gıbı dış etkenler embrıyodakı mutas)n olasüığını aronyordu Ortaya çıkan kalıtü değışüdıkler, beyındekı mılyarlarca norom oluşumunu, orgaruzmanın geçrrebüeceğı ınser gübı hastalıklan behrleyebüıyordu arvvrn'uı teonsı boylece genelleştırümış olx Başka brr deyışle başlangıçtakı basıt bu ^tlantı karmaşüc organızmalann ve metabo Hdydtımızı şekülenduen ıastlantı evrenın hâkımı mı9 Bu soruyu cevaplandırabümek ıçın olayın kaynağına çıkrndk kzım Ddrwın Rastlantı prenslpte blrblriyle hlçblr lllfklsl olmayan olaylar arasınaa blr ıle başlayalım Cevap hücrede saklı Hucre bağlantı kuruvertr. Hortumun blçlml nın ıçındekı Brownıyen hareketler, kromozom mlnareyl andınr. replıkasyonları sırasında DNA'run mutasyon konumda ve hızda ele aundığında tamamen geçırmesme yol açıyor Brovvnıyen hareketler rastlantısallaşıyor Başka bır deyışle kuantık de Maxwell teonsıyle açıklanıyor rastlantı yalnızca sorunun belırsızlığınde Bu durumda şunu sormalı Parçacıklabulunmuyor, belrrsızlıkten doğuyor1 Rastlanrın hareketı gerçekten rastlanüsal mı yoksa Bu durum bıraz Maxwell'ın termodınatırun avında boylece bır çıkmaza vanyoruz onların hareketlerı takıp edemeyen bız mıyız9 mık rastlantısına benzer Basuıcı ve sıcaklıgm "Objektıf brr bakış olmadığına gore, objeküf Bunun cevabını da mırak ve sonsuz parçacıkmakroskopık olçutlerle ele aldıgımızda rastrastlantırun olup olmadığını nasıl büeceğız'" ların dunyası kuantum üzıgınde saklı Ancak lantı ortaya çıkar Aynı şekılde, hız ve konubu noktada ışler kanşıyor çunEvrenin 10 milyar yıllık tarihi detaylarla anlatılamayacak kadar karıku kuantum dunyasında bır elektronun benzer ıla noktadaşık. Galaksilerin, yıldızlarm ve gezegenlerin oluşumu, ilk canlıların orkı hızını ve konumunu olçmeye kalktıgımızda aynı sonuca taya çıkışı tamamen evreni meydana getiren bileşenler arasındakı etkiulaşmak neredeyse mucızevı leşimin bir sonucu. Peki ama bu etkileşim nasıl blr şey? Büyük oluşum denecek kadar nadır Başka bır deyışle elektronların koönceden belirlenmlş bir kaderin ürünü mü, yoksa rastlantının mı? Tarinumlan tamamen rastlantısal1 Ote yandan bılım rastlantısallı hi önceden yazılmış mı yoksa zamanla gelişen bir olgu mu? Ve evrenin gıkabuletmez 1920'lerde unlu fızıkçı Albert Einstein vc geleceği önceden çizilmiş mi yoksa tesadüflerin eseri mi olacak? unlu matematıkçı Rene Thom Kuantum hem burada hem hıçbu yer evrendekı her şeyın bellı kurallara bağlı ve mun kesın olmayan kavramlannı ele alde, acaba mekândan bagımsız mı9 açıklanabılır oldugunu one surdu Einstein bu dığımızda kuanük rastlantı karşımıza çıkar Bu Evrenin kurallarını henuz bümedığımız fıkırden hareketle klasık bır determınızm kudurumda evrenin tannsı konuşabılse şoyle açık Bılgılerunızın azlığı çerçevesınde gelışrabılmek ıçın pek çok çalışma yaptı Olaylann derdı "Belırsız olan benım cevabım degıl, tırdığımız kuantum mekanığı de tam olmakarkasındakı gızlı degıskenlen ve parametresızın sorunuz1" Kuantumun durum vektoru, tan uzak Kuantum, hâlâ yer çekımını dıkkate lerı araştırdı Einstein ın çalışmalanna noktayı determınıst yasalara göre ılerlese de bellı bır 1960'larda ABD'lı fızıkçı John Bell koydu Bell kuantum dunyasına gızlı degışHır jKjkıı ftartiiindett oncc kartlor kenler katacak olursak nedensellıgın iyict kari}tırılmalıdtr ki oyuncular olecegını kanıtladı fuklplerinin elltrini tukıp soylemış oluruz Evrensel yasalan alt ust eden bu varsayıma evet demektense, bıhmadamlan kuantk rastlantıyı kabul etmeyı tercıh edıyor Ote yandan Tanrı rastlantüara zar atmıyor Nıce Unıversıtesı fızık profesorlennden JeanMarc LevyLeblond kuantum teonsinın aslmda rastlantısal olmadıgını ıfade edıyor "Ashnda, dıyor Leblond, klasık mekanık Nevrtonun ve Einstein ın determınıst denklemlerıne bağlı oldugu gıbı, kuantum mekanıgı de Schrödinger denklemme dayanır Schrodınger denklemınde, sıstemın bellı bır andakı durumunu, sıstemın o andakı durumunun bügısı belırler Bu durumda Nevvton ve Schrodınger arasındakı tek fark gerçegı tanımlamak ıçın aynı parçalan kullanmdmalandır" Gerçekten klasık fızık de, kuantum fızıgı de bellı yasalaıa baglıdır ancak ayrı şeylerden bahsederler Newton hız ve konum derken Schrodınger "durum vektorlerı" der Bu ozellıgıyle kuantum fızıgınde gerçekler, sankı ayarsız bu durbunden çevreyı ızlıyoımuşsunuzcasına bulanık gorunur Hız ve konum duzenlı degüdrr Oysa bızlere usede gerçeklerı hız ve konuma bağlı duşunmemız oğretıür Ama mıkroskopık olçulerde gerçekler algüadığunızdan bdşkadır1 Başka bır deyışle sorun, gerçeğe yaklaşımımızda karşılaştığımız olçut farkıdır 1 NEDENSELLİK ÖLDÜ MÜ? Kuantum teorısıne gore aralarında uzun mesafeler bulunan parçacıklar etküeşıme gı rebılır Yaru, bır parçacığa uygulanan etkı uzaktakı başka bır parçacıgı da etkıleyebılır Oysa klasık fızıkte bu durum, uzun mesafedekı anlık hareketler ıçın geçerlı olabılır Varsayıma gore bu tıp hareketler ışık hızını aşacak ve zamanda gerıye gıdecektır 0 halde, kuantık rastlantırun olmadıgını kabul edersek, nedenın sonuçtan once gelebılecegını mllyarltır ko/anohilir mlyâl** edemeıinier. Pastlantı nelerc kodlti O olmaınydı ıtıynol loto'da 753/13