Katalog

Rastlantı evrenin hâkimi n Rastlantı bazen mucizeler yaratır, bazen de felaket. Ama çoğunlukla rastlantınm olumlu sonuç doğuracağı inancı yaygındır insanlar arasında. Büyük umutlar bağlanır rastlantıya. Pek çok olay tesadüfle kolayca açıklanıverir, çok şey beklenir rastlantıdan, "Evrenin hâkimi" konumuna yükseltmeye kadar fazlaca önem verilir ona... Peki gerçekte ne biliyoruz onun hakkında ümitlerimizi bağlayacak kadar? Rastlantı üzerine araştırmalar bir sırrı açıklamaktan öte, bizi cehaletimizin sınırlarıyla tanıştırıyor... yapısını kavramak henuz olanaklanmız dahıknde degü Dolayısıyla yerde bulunan bır bılet, elmaslann oluşumu, yüdızlann gehsımı gıbı "dogal" olaylar bızım ıçın hâlâ talıhsel nıtelıkte Her şeye ragmen şu soruyu sormalıyız "Rastlantı dediğimiz şey esasen nedir?" v KAZANMANIN ÇEKİCİUĞİ 17 yuzyüda Chevalıer de Mere adlı bır bahısçı, unlu fızıkçı Blaise Pascal'e zar oyunlannda rakıplerıne karşı kendısıne avantaj saglayacak kuraUar olup olmadıgını sordu Pascal, bunun uzerıne çalısmalarını başlattı ve rastlantı hakkındala ılk bılımsel teorüen gelıştırdı, yanı olasüık teorılerıra1 Pascal'ın çalışmalanyla şans ya da talıh derulen olaylann belırlı yasalara bağlı oldugu ortaya çıktı Arka arkaya atüan bır zarda 6 gelme olasüıgı 1 gelme olasılıgına eşıttı ve bellı bır sayı sonsuz sayıda yapılan atışlarda ancak bellı bır oranda duşebüecektı Chevalier de Mere bu sonuçtan memnun kaldı, çunku bundan boyle atüdn bır zann hangı yuzun uzerıne duşeceğı bılebılecek ve arka arkaya katıldığı oyunlarda kazancırun ne olabılecegını kestırebüecektı Olasılık ınsan hayatına boylece bırdenbıre dahıl oldu İnsanlar yasamlannı ona gore ayarlamaya başladılar, 18 yuzyıldan ıtıbaren hayat sigortası şırkeüerı üyatldnna kısüerın başma gelebılecek kazaları da ekleyerek, kazanabüeceklerı kân artırdüar Ve yenı araştırma alarüan açıldı Bır Fransız şırketı de sonsuz sayıda yapılan çeküıslerde her topun aynı oranda çeküebüecegı teorısını denemeye gınstı Yapılan 3 275 loto çeküışınde, 7 numaralı topun 503 kere 29 numaralı topun 423 kere çıktığı bulundu Boylece çeküıslerde elde edüen numaraların belli frekansı oldugu ortaya çıkü Ancak bu bulus da sızı heyecanlandırmasın Çunku.sonsuz sayıdah cekılıslerde hangı topun ne oranda gelebüecegı bılınse de, tektek yapılan cekılıslerde, sıradakı topun ne olacagı bılınemezkgını koruyor Esasen, 29 numaralı top 7 numaralı toptan daha az çekılmısse de, bır sonrakı çeküıste ıkısının de çeküıs şansı her zaman eşıt kalıyor Olasılıgın barındırdıgı bılınemezlık ılk olarak Fızıkçı James Clerk Maxwell tortaya çıkardı Maxwell, 1859'da gazlann mekanıgı uzerıne yaptıgı arasurmada normal basmç ve sıcaklık altındakı gazlann 1 mılımetre kubunde 3 mılyardan çok molekul oldugunu ve bır anda, atom ve molekullerın konumunun ve hızının asla büınemeyecegını buldu Çun Canlıların ure pay rastlant tohumlannı gelifigiizel'bırakır; çiçek polenlerini özden öze konan arıya emanet eder; rahim duvan milyonlarcau arasından bir tek spermi Içlne alır. Disi mi erkek mi olacak? İpler artık rastlantınm dindtdir. şunu tumden etkıleyebılecek oneme sahıp Dolayısıyla kureden duşecek V 6 topun hangılerı olacagı ne büımadamları tarafından ne de bahısçıler tarafindan kesınlıkle ongorulebılır1 Benzer şekılde rulet, zar oyunları yazı turaya da umıt baglamayın, çunku bu oyunlar da kanşık etkıleşımler ıçerır, dolayısıyla sonuçlan bızce tahmın edılemez Olasılıgın kanşık dunyasını kavramanız ıçın bır ıpucu Yırmı yü kadar once Ingılız Ezıkçı Micheal Berry lasa bır anlıgına guneşın merkezındekı bır elektrona uygulanan yer çekımını kaldınrsak, dunya atmosferınde 2 haftadan kısa bır sure ıçınde onemlı degışıklıkler yaşanacagını gosterdı Bu çalışmayla kuçuk olaylann etkıleşım mekanızmasında ne buyuk sonuçlar dogurabılecegı kanıtlandı Işte bu yuzden, meteorologlar 2 hafta onceden hava durumu tahmını yapamaz ve bu yuzden meteorolojının guneşlı demesıne guvenıp, sokağa gomlekle çıktıgıruzda, sagnak yagmurdan sınlsıklam olabılırsınız Ama bu durum ne "yeteneksiz uzmanlann" suçu dur ne de "Tann'nın işi" Ruzgârda savrulan tuyden, kayaya çarpan dalgaya kadar herşey aslında ortam koşullannın bır sonucudur Ve büım tuyun hangı anda nerede olacagını ve dalganm ruzgârla kazanacagı hızı ongoremıyorsa bu algı kapasıtelerımızın kısıtlı oluşundandır Esasen rastlantı dedıgımız şeym Rastlantısal çarpışmalar yavaf yavaş gezegenlmlzl olufturdu. Ayçlçeğl, beynlmlzdekl nöron bağlantılan hep rastlantısal değlflmlerin bir ürünü. Ancak beyln her ne kadar karmaşık düşiineblhe de mükemmel değll. Rastlantınm ürünü ayçlçeğln geometrlslnln tam açık, Dünya'nın şekllnln tam yuvarlak olmadığı glbl... ku bunlann herbırının yorungelerının bulunması müyarlarca denklemın çozulmesını gerektırıyordu Maxwell, boylece atom ve molekullenn yorungelerının hesaplanmasının yalnızca ımkânsız degıl gereksız olduguna da karar verdı Onu asıl ılgılendıren termodinamik ve macroskopik olaylardı Maxwell molekullerın kapladıgı hacrm (gazın hacmı) toplam kınetık enerjıyı (gazın sıcaklıgı) ve molekuller arasındakı çarpışma nın şıddetinı (gazın basıncı) olçmek ıstıyordu Unlu fızıkçı boylece bır hıpotez gelıstırdı Gaz molekullerının hareketlerı hesaplanamadıgına gore rastlantısal alınabılırdı Yanı molekullerın hızlan bırbırlerınden bagımsız sayılabılırdı Bu hıpoteze dayanarak Maxwell gazlann olası yasalannı gelıstırdı Unlu fızıkçının yasalan hâlâ, bellı sayıda rastlantısal gaz molekullunun hareketlerının buyuk olçude tahmın edılebılmesını saghyor Kısaca Maxwell'ın genel kural yaptıgı rastlantı hacmı, basıncı ve sıcaklıgın tahmın edılebılmesını sağladı Büım olasüıgı son hızla hamuruna katmaya basladı Maxwell'ın olasüık uzerındekı çalısmalanndan 13 yü sonra, Avusturyalı fızücçı Ladwig Boltzmann Newton fızıgının yerıne geçen statık mekanıgını gelıstırdı Iskoç botanıkçı Robert Brown da 1827'de suda yuzen bır polenın hdreketlerını ınceleyerek Brown hareketleri'ru ortaya çıkardı Brown S ayısal loto Her hafta müyonlarca ınsan, çeküecek 6 numarayı tutfurmak ıçın neler yapmıyor Sayısal loto kalemlerı, dualar, kesın kazandırmasıyla un yapmış gışeler bır yana, hıçbır bahısçı kutudan ne çıkacagını onceden bılemıyor Tlalıhlıler talıhlerını şanslanna mı borçlu? Başka bır deyısle bu numaralar gerçekten onceden büınemez mı' Belkt Teorık olarak Newton mekanıgı denklemlerı, yeterlı verı varsa, her topun hareketı kesın bır şekılde hesaplayabdır Bu durumda, çekılısın yapüdıgı koşullan (topun yançapı, agırlıgı, yuzeyının puruzsuzlugu, toplann kureye konuluş bıçımı, kurenın geometrık şeklı, donuşlerın rotasyon hızı ve konumlan toplann duşecegı delıgın açılma anı) büen azımlı bır flzikçi, çekılısın sonucunu hesaplayıp mllyarder olabılır1 Ama hemen heyecanlanmayın1 Gonındugu kadar basıt degıl, çunku rastlantıların kaotık yapılan onlan pratıkte denetlenmeyı ımkânsız kılıyor Başka bır deyısle azımlı fizıkçımızm gunler surecek hesaplan, başlangıç şartlarında meydana gelecek ufak bır degısıklıkle suya duşebılır Çunku koşullardan bırının degısmesı, toplann donuşunu, duşu 753/12