Katalog

ulmece yetenegımız gerçekten de ınsanın kafasını kanştıracak bır nı telıge sahıp Araştırmalar yaşamımızda kahkahanın otekı guçlu duygu turlerıne kıyasla, beş kat daha fazla yer tuttugunu ortaya koyuyor Gulmece yaşamımıza bır doygunluk saglıyor Ne var h, bılım adamlan beynımızde gulmeceden anlamamıza yol açan surecın ozune uıme yonun dekı gırışımlere yenı yenı başladılar Elde edüen bulgular ıse hıç de beklendıgı gıbı degü G Kahkaha, son derece gızemlı beüa de amacı belusız bır şey olarak oldum olası ınsanın ügısııu çekrruşür Yazar Aıthur Koeatler kahkahayı ınsanoglunun luks bır tepkısı olarak mtelendırmıs "Gorunurde herhangı bır dınmsel amaca hızmet etmemesı açısından eşı benzerı bulunmaz bır ozellık," bıçımınde düe getırmıştır "Uzay Yolu' dızısının sıvrı kuldklı garıp yaratıgı Spock da ınsana ozgu bu davranış karşısında hayrete kapümış kaşlannı kaldırarak, "Gulmece denen şey ıçınden çıkılması guç bır kavram Mantıga sıgar hıçbır yonu yok'' der Şaka yapma ya da şakadan anlama yetısının ne oldugu beynrn hangı bolgesının bundan sorumlu oldugunu araşurmaya koyulduklaıinda kımı azaştıımacüar soz konusu yetıran msanoğlunun evnm sonucun GULMECE: Yaratn bir bakış açı Kahkaha, öteki güçlü duygulara kıyasla, hayatımızda 5 kat daha fazla yer tutuyor. Gulmece ıle ılgılı kuramlar oldukça eskılere dayanıyor Plato tarafindan one surulen ve uzun sure geçerlüıgını koruyan bır goruş gulmecenm bıreye keyıf veren bır ustunluk duygusundan başka bır şey olmadıgıdır Buna gore ınsanoglu başkaları nın ıçıne duştugu guç durumlar karşısında buyuk bır keyıf alır Kant ve Freud ıse şaka yapmanın en can alıcı noktasına saçma bır bıçımde patlak veren zekâsal bır gerıkm oluşturmaktan ıbaıet oldugunu duşunuyorlardı Boylece bırıkmış ener]i bır kahkaha sehyle guvenlı bır bıçımde chşarıya akmış oluyordu Ne var kı gulmece üe ügüı çagdaş kuramcüarm buyuk bır bolumu Aristo nun şakanın olumsuzluklar karşısında gelıştınlen bu tepka oldugu goruşunden yola çıkarlar agızdan çıkan' hah" sozcugu onu kahkaha ya boğar Bu açıdan baküdıgında gulmece yaratıcı bır buluştan yenı bır bakış açısına yapüan bır sıçramadan başka bır şey degıldır Zekı bır buluş durumunda soz gelımı bızı terleten bu bulmacayı çozume ulaştıran bır ıpucunu enınde sonunda yakaladı gımızda eskı bır dostumuzu yıllaı sonra ta nıdıgımızda ya da elımızdekı büete buyuk ıkramıyenın ısabet ettıgının ayırdına vardıgımızda neler yaşarız'3 Bu gıbı durumlarda da aynı coşkuyu aynı kıpırtıyı duyaı yuksek sesle hkırdayabılııız de Buıaya kadaı her şey yolunda Ruhbılımsel açıdan ele alındıgında gulmece nın yaratıcı bır kavrayış oldugu soylenebılır Pekı ya konuya smırsel açıdan yaklaşüdıgında ne tur olaylarla karşüaşınz' lemek ıçın kendılerme ozgu duyulamayı cak denlı yuksek perdeden cıyaklamalc uretırler Şempanzeler sınırlı bır bıçrmd esnercesıne agızlarını açıp bır yandan d Ah ah dıye soludukları "sakacı bi çehre" takınırlar Insanlarda ıse bu sınyalleı guluş v kahkahalara donuşmuştuı Aıaştumdcılc oyun ya da sevıncın gosteıgesı olan bu ıc gudusel sınyallerın şaka gıbı büışsel b olaydan çok toplumsal durumlardan ka} naklandıgma manıyorlar Işte bu yuzden ıı sanlar paten kayarlarken ya da gıdıklar dıklaıinda guluyorlar Guleıleıken, ıç duı yalarında hıç eglenmeseler de dışaııdd oynuyormuş ızlenımını verıyorlar Demek kı geıek toplumsal geıeks büışsel turdekı kahkahalar beynımızde d} nı dışavurumsal duzenekle yanı guluş v coşkulu seslerın uretümesıne yol açan du^ gu ve motor devrelenyle baglantüı olaıa meydana gelıyorlar Işte boylesı dışavı rumsal bır duzenegın varlıgı beyın amel yatı sırasında soyutlanmış bır motor kuşag nın uyarüması sonucunda neden bıreyı kahkaha attıgına ışık tutabüır Ne var kı yaratıcı degışım kuran gerçek ıçgudusel kahkahalann daha kap samlı bır beymsel etkınlıgın bır başka de yışle daha genel duşunsel sureçlerın b urunu olması gerekugını one suruyor da sonradan edindiği bir özellik oldu 5u goruşunden yola çıktüar Kımılerı bunun beynın derınüklerme yd da ılkel duygu meıkezıne gomulu ışe yaidmaz bır artık oldugunu duşunduler Bır başka grup da ınsanoğlunun anlaşüması guç saçma ya da açık saçık şeylere neden yogun bır ılgı gos terdığı konusuna evrımsel açıklamalar ge lıı meye çalıştı Kahkaha merkezi Sınırbüuiı uzmdiüdrı beynın ust duzeyduşunmederıj.oıumlubolgesı pıefrontal korteksın zarar gormesı durumunda bı reym şaka ve egretüemeler yapma yaratıcı baglantüar kurma gıbı ozellıklerden yok sun kaldıklarını bılıyorlardı Ne var kı boylesı bır zararın yol açtıgı etkder kışıden kışıye buyuk faıklılıklaı gosterdıgmden, bu konuda tek bu modele ulaşüamadı Deıken Kalıfornıyalı bır grup cerrah 1998 yı lında saralı bır hzı amelıyat ettıklen sırada beynın solundah ek motor bolgesınde bır noktayı uyardıklarmda kızın neşelenerek kahkahalara boguldguna dıkkat çektıler Bu son derece şaşırtıcı bır şeydı çunku sozu edılen bolge beynın bedensel eylemlerden sorumlu bır bolgesı olarak büınmekteydı Gelgelelım daha kapsamlı araştırmalar sayesınde gulmece tepkısının zekâ ya üışkm cografyası gıderek su yuzune çık tıkça, kımı bılım adamlan bellı şeylerı gulunç bulma yetısının ınsanoglunun beynın çok dogal ve son derece genel bır duzenegıne bır başka deyışle yaşanan her anın duygusal bır degerlendırmesını yapma ge reksınımıne yanıt vermek amacıyla ustaca gelıstırdıgı bır şey olduguna ınanmaya başladılar Degışım duygusal tepkılen devınıme geçırır Bu yuzden ınsanoglu kısa surede bu tuı anı degışımleıden kendısıne bır mutluluk payı çıkartmasını ogrenmıştır 702/12 Şakanın dilsel yapısı Edınburgh Unıversıtesı bılışımsel dılbılım uzmanı Graeme Ritchie yalnızca gulmeceye degıl aynı zamanda makınelerde kavrama ve uslamlama gıbı konulara da ışık tutmak amacıyla şakalann dılbılımsel ya pısını araştırıyoı Rıtchıe ye gore şakalan bellı bır formata yerleştırmek olanaksız Ancak bunlann buyuk bır bolumunun dınleyıcının kafasında anı ve şaşırtıcı bır kavramsal degışım yaratma amacından kaynaklandıgı sanılıyoı Gulduru ustası bır durum ya da sorunu or taya atıp bunu olası ancak hıç beklenme dık bır yorumla gehştırır Oyle kı en can alıcı noktası ınsana saçmagelse bıle dınleyıcı ustaca kotarılmış anlamsal bır uygunluk oldugunun bılıncındedır ve o ansı?ın "Köpeğln bangl yanı daha tüylüdür?" \ Cüimecenin kimyasal süreci Oyun ve beyinsel serüveni Burada ılk sorun bır yatışma sınyalı ışlevı goren zorlu ve yıkıcı bır oyun yarattıgı alaycı saldrrganlık sonucunda ıçgudusel olarak uretüen kahkaha sesı üe anlaksal bır buluşa baglı olarak yaşanan sevıncın urunu olan kahkaha arasında bır ayınm yapmaktır Memelılerın gelışmesınde oyunun onemlı bır yerı vardır Fareler bıle çekışmelerının bır felâkete donuşmesını engelBüım adamlarının elde ettıklen bu gular da tam tamına buna uyuyor Lonc ra'dakı Sınırbüım Enstıtusu uzmanlannda Ray Dolan ve ehbıyle bırhkte çalışa Aberdeen Unıversıtesı luhbüımcüeıınde Vinod Goel tek olay ışlevsel manyetı tıtreşımlı goruntu (fMRI) adıyla büınen yeı bır yontemden yararlandı Manyetık tıtrc şırrüı goruntuleme tarayıcısı zekaya üışkı etkınlıgın beraberınde getırdıgı oksıtleı mış kandakı degısımlerı ızlemek ıçın guçl