Katalog

Dİ L İ LETİŞ İM Sözcüklerin yanlış kullanımı İletişim araçlarında sözcüklerin sık sık yanlış kullanımı yaygınlaşmakta. Doç. Dr. Hüseyin Başar Hacettepe Eğltlm Fakültesi lemı güçlu" olanlar da belkı de her gün yazma guçlüğunden, bu tür yanlışları yapabılıyorlar Işte onlardan bırı "Ancak, stnirlerln böylesine gergln olduğu ortamda savas çok uzun surmeyeblllr ve her an blr çatışma çıkabllir". Bu tümcede çatışma ve savaş sözcüklerının anlam farklarının gerektırdığı dızılım gözetılmemıştır, ama asıl uyumsuzluk "surmeyeblllr" sözcuğündedır Daha başlamamış bır şey nasıl surer? Radyo ve televızyondakı hazırlıksız, özensız konuşmalar da, dınleyenlerde aynı yanlış kullanımın yerleşmesıne neden olabılıyor Bu tur yanlışları "splker"ler bıle sıkça yaparak yanlış kullanımların yaygınlaşmasına neden olabılıyorlar işte TV'den duyduğumuz bir bakan tumcesı "Öğretmen sayısı çok olan okullardan alıp az olan okullara vereceğlz." Tumcedekı anlam eksıklığı bır yana, çok ve az sozcuklerı de yanlış kullanılmıştır Yırmı şubesı ve yırmı öğretmenı olan bır ılkokuldakı oğretmenler, beş şubesı ve sekız öğretmenı olan okuldakınden çoktur Bakan sözunu gerçekleştırecek olursa, yırmı öğretmenlı okuldan öğretmen alıp, sekız öğretmenlı okula verecektır Tumcenın doğrusu, "öğretmenl fazla okullardan, eksik okullara öğretmen aktaracağız" olmalıdır iletişim araçlarındakı bu yanlış kullanımlar, halk arasındakılerle de bırleşıp desteklenerek yaygınlaşmakta, daha kötusu, doğrusunun yerını alarak yanlışı pekıştırmektedır ek başına anlam taşıdığından, anlatımın temel öğesinın sözcuk olduğu söylenebilır Sözcük, anlatım olayının yapı taşıdır Yanlış seçimi, kullanımı anlamı farklılaştırır Kanonik anlatımın özellıklerının gerçekleşebılmesı, önce sözcuk seçımınde uygunluğu gerektırır Bazı sözcükler bırden çok anlam taşır, bazılarının anlamları mecaz yoluyla daha da çoğalır Anlamı çoğalan sözcüklerin kullanımı daha çok özen ıster Örneğın "çıkmak" sözcüğünün ellıye yakın anlamı vardır Onu bu anlamlardan hangısı içın kullandığımızı çoğu kez, tumcenın dığer sözcuklen, komşu tumceler, hatta ko nu bellı edebılır, ama bazen hangı anlamda kullanıldığı okuyucunun yorumuna kalır Farklı gkuyucular farklı yorum yapabıleceğı gıbı aynı okuyucu, "şunu tnu yok8a bunu mu demek Istedi" duşuncesıyle farklı yorumlara ulaşabılır Bu durumlarda, yazanın anlatmak ıstedığı başka, okuyucunun anladığı başka olabılır Kanonik anlatımda sözcük seçimi T sını ıstıyorsak, arttı yerıne çoğaldı sözcüğünü kullanmalıyız Eskl ev dedığımız, çoktan ben var ama bakımlı bır ev mı, yoksa harap bır ev mıdır? "Hesapsız para harcamayın" denınce ne yapalım? Pek çok mu harcamayalım, nereye kadar harcadığımızı mı yazalım, yoksa sonunun nereye varacağını düşunerek mı harcayalım? Nasıl anlaşılmasını ıstıyorsak, onu anlatacak sözcüklerı seçelım yeşıllık, ot, bıtkı dıyebılıyoruz Oysa bıtkı sözcüğü bıtkılerın tümunün kastedıldığı durumlarda kullanılır, bır grubunun veya turünün değıl Yalnızca serçenın anlaşılmasını ısteyıp kuş veya hayvan demek de yanlıştır, bütun kuşları kastederek serçe demek de Yanlış kullanım çeşitlemeleri Bır sözcükle verılebılecek anlamlar ıçın art arda sözcuk sıralamak da yanlıştır Karada ışgörenlerın tumunu kastedıyorsak eğer, otomobıl, kamyon, traktör, kağnı dıye saymak yerıne, kara taşıtları demek gerekır Tümunu kastedıyorsak, patates, domates, fasulye dıye saymak yenne sebzeler demelıyız Ama tumu kastedılmedığınde, taşıtlar veya sebzeler denmesı yanlış olur Yazım yanlışı yapmak, anlamını lyı bılmedığımız, ozellıkle de yabancı kokenlı sözcüklerı kullanmak anlam farkına yol açar "A"sı kısa okunması gereken ve taraf anlamı taşıyan (rakıp) sözcuğunun "A"sını uzun okuruz çoğu kez "Senın rakıbın benım" tumcesını böyle okursak karşımızdakını omeğın 'at", kendımızı de bınıcı yerıne koymuş. oluruz, çunku "A"sı uzun okunan o sözcuk "bınıcı" anlamındadır Anlamı belırsız veya çok genış olan sözcükler, zorunluk olmadıkça kullanılmamalıdır Bunların başında "ve" gelır Dılımızın bu sözcuğu gereksınımı yoktur ama alışkanlık nedenıyle onsuz yapamazmışız gıbı hıssederız Yıne yalnızca alışkanlık nedenıyle, o olmayınca tumcede aksaklık varmış gıbı gelır bıze ozellıkle bunu okuyucuya hıssettırmemek amacıyla, sık olmamak üzere bu yazıda da "ve" sözcüğü kullanıldı Başka bırömek "şey" sozcüğudür Her sözcüğün yenne kullanılabılecek kadar genış anlamlı, bu nedenle de belırlı bır anlamdan yoksun olduğundan, kullanmarnak daha tyıdır Onun yerıne "şey" ıle neyı kastedıyorsak onu anlatan sözcük kullanılmalıdır Yabancı dilin etkisi Sözcüklerin yanlış seçılmesının etkenlerınden bırı de Turkçeyı lyı bılmeden yabancı dıl öğrenen bazılarının, dılımızı o yabancı dılın kurallarıyla kullanpıaya kalkışmasıdır Oysa dıllerın kuralları aynı değıldır Bu etkıyle bazan, banyo yapmak sözu banyo almak, alkışlanmak alkış almak, tepkı görmek tepkı almak olarak kullanılmaktadır Yabancı dıl yabancı varsıllığını da mı getırdı nedır, ne bulursak alıyoruz Anlam çakışması Yazılansöylenenın, okunandınlenenden farklı anlam taşımaması ıçın,, anlatımın amacı ıle kullanılan sözcüklerin anlamlarının çakışması gerekır Bunun sağlanması, sözcuk seçımıyle ılgılı olarak şunları bağlıdır 1. Sözcük dağarcığı genış olmalıdır Çok sayıda sözcuk ıçınden seçım yapmakla, anlamı uygun olanın bulunması kolaylaşır Sözcuk dağarcığı, kıtap ve sözlük okuma yoluyla genışletılebılır 2. Sözcüklerin anlamları lyı bılınmelıdır Bu sağlanana kadar sözluğe başvurmaktan kaçınmamak gerekır Anlamını lyı bilmeden kullandığımız sözcuk, ıstemedığimiz anlamları ıletmemize yol açabılır 3. Farklı anlamlar ıçın uygun sözcükler kullanılmalıdır Bırden çok anlamı olan sözcuk yerıne, vermek ıstenen anlamı daha belırgın olarak anlatan başka bır sözcuk varsa o kullanılmalıdır Eğer uygun sözcuk bırden çoksa, o anlamı en lyı veren seçılmelıdır Benim boyum senden büyük Çok anlamlı sözcüklerden bazılannı, çoğu kez daha uygununu bulabıleceğımız sözcükler yenne kullanarak, anlam kayması yoluyla yanlışlar yapıyoruz Yüksek, uzun, ırı, kocaman, genış, fazla, çok gibı sözcükler kullanmamız gerekırken, alışkanlık, özensızlık, sözcük 'dağarcığının yoksul olması nedenlerıyle çoğu kez bunlar yerıne "buyük" sözcuğunu kullanınz Boyum sızınkınden buyuk değll uzun olur, tuttuğum balık buyük değll Iri veya kocamandır, kılom veya yaşım sızınkınden buyük olmaz, çok veya fazla olur, bır bınanın dığerınden daha çok katlı olduğunu anlatmak ıstıyorsam kullanmam gereken sözcük buyuk değıl "yuksek"tır Ağır adam sözu neyı anlatır? Kılosu çok olanı mı, değerı çok olanı mı, yavaş yuruyenı mı? Anlatmak ıstedığımız hangısıyse sadece onu anlatan sözcuğu kullanalım "Param arttı" sözcüğuyle paramızın çoğaldığını mı, yoksa harcadıktan sonra gerıye bır mıktar kaldığını mı anlatmak ıstıyoruz? Eğer bırıncı anlamın anlaşılma Bır dileğı yerıne getıremeyeceğımız ıçın üzüldüğümüzü anlatmak ısterken, "yapamayacağıma uzgünüm" yerıne "üzgünüm, yapamayacağım" demek yaygınlaştı Üzgünüm, yapamayacagım, üzgün olduğum ıçın yapamayacagım anlamına gelır, amacımızla ılgısı yoktur Nasreddin Hocamız Sözcüklerin anlamlarında bılerek yapılan kaydırmalar, gülmeceye kaynak oluşturur Bu yolla bır sözcük, dıkkat edılmedığınde benzermış gıbı görulebılen başka bır sözcük yerıne kullanılarak gulmece oluşturulmaya çalışılır Şu fıkrada, benzemezlık anlatan fark sözcüğü, uzaklıkaralık anlamında kullanılmıştır Nasreddin Hoca'nın yanında oturan sözunu bılmezın bırı, epeyce pot kırıp gönul sıktıktan sonra, bardağı taşıran son damlayı da bırakmış "Söyle bakalım hoca, eşekle senın aranda ne fark var?" Fırsatı yakalayan hoca memnunlukla yanıtlamış "Tam bır metre" Hoca'nın bılerek yaptığını kımımız bılmeden ama yanlış yapıyoruz örneğın bazen genel anlamlı bır sözcuğu özel anlamlının yerıne kullanıyor, bazen de bunun tersını yapıyoruz, Maydanozu kastederek, Benzerzıt anlamlılar Benzer anlamlı sözcüklerin her zaman bırbırı yerıne kullanılması da yanlıştır, çunku benzer de olsalar anlamları arasında azçok fark vardır Irı yenne kocaman, ınce yerıne kuçuk, şışman yerıne şışko dedığımızde anlatılan farklıdır Anlattma gereken zengınlığın ve anlam ıncelığının ve rılmesı, benzer anlamlıların bırbırı yerıne değıl, kendı yerlerıne konmasıyla gerçekleşebılır Bır sözcuğun zıt anlamlısının yerıne olumsuzunun kullanılması da sık yapılan yanlışlardandır örneğın uzun sözcuğunun zıt anlamlısı kısa, olumsuzu "uzun değıl"dır Uzun değıl sözcuğunun anlamı kısayı da kapsar ama kısa bundan daha dar anlamlıdır Dıyelım kı boyu 1 80'den Lutfen sayfayı çevlrlnlz Alışkanlıkları bırakamamak "insan altşkanlıklarımn esiridir" sözu, yalnızca sıgarayı neden bırakamadığımızı açıklamaz Sözcuk seçerken yaptığımız yanlışların önemlı bır bölumu de başkalannın yanlış kullanımlarını olduğu gıbı almayı alışkanlık halıne getırmekten kaynaklanır Bazıları dızgı hatası olmakla bırlıkte, gazete ve dergılerde, sanırım özensızlık nedenıyle, uygun kullanılmamış çok sözcuğe rastlarız Aklına geldığı gıbı yazan köşe yazarları bunu sık sık yaptığı gıbı, "ka