Katalog

Işte "Olmayan" Antik Yerleşim: BelgeleriyleAllianoi Bergama Yakınlarında Roma Imparatorluk Dönemi'nden Benzersiz Bir SağlıkTesisi.. Çevre ve Orman Bakanı'nın olmadığını iddia ettiği Allianoi, Izmir ili, Bergama llçesi sınırlan içinde yer alan, tescilli arkeolojik bir sit alanıdır. Paşa llıcası olarak da tanınan bu ören yeri antik köprüleri, tabanı mozaikli tavan seviyesine kadar sağ- lam sutünlu mekanları, sağlık amaçlı kullanılmış tünelleri, antik çeşmesi, caddeleri, hala daha çalışan çatı seviyesine kadar sağlam havuzlu antik ılıcası ve diğerta- şınamaz eserleriyle, yerinde korunması ve sergilenmesi gereken eşsiz bir arkeolojik Nezih Başgelen, Arkeoloji ve SanatDergisiEditörü [email protected] 1998'den sonra Yard. Doç. Dr. Ahmet Yaraş'ın baş- kanlığında idealist bir ekip, doku: yıl, mümkiin ol- duğu kadar çok bilgi ve bulguyu kuıtanııak için de yoğun bir çalışma sürdürdü. Bu kazılarda, tarih- öncesinden Osmanlı döneınine kadar pek çok eser Roma Imparatorluk dönemine ait şaşırtıcı derecede anıtsal yapılar ve sanat eserleri bulundu. Kazı eki- bi bu benzersiz antik yerleşimi kurtannak için her türlü çabayı gösterdi. 3 ALLÎANOİ GÎRİŞİM GRUBU Bu çabalar sonucu "tarihsel değerleri, kültür varlıklannı geleceğine aktarmakla kendilerini so- rumlu hisseden" değişik meslck gruplarından du- yarlı insanlar, Allianoi Girişim Grubu'nu kurdu- lar. Grup, Allianoi ile ilgili olarak alınan kararla- rın takipçisi oldu ve sürekli kamuoyunu bilgilen- dirdi/ Bu süreçte, ören yerinin konıma altına alın- ması için başvurulan II. no.lu İzmir Kültür ve Tabiat Varlıklarını Konıma Kurulu, 29 Mart 2001 tari- hinde 9226 sayılı karar ile "...alanın 1. derece Arkeolojik Sit olarak tesciline, antik yerleşimin göl alanı dışına çıkarılmasına ve llya Çayı'nın su baskınından konmması için, DSİ taranndan gerekli bilimsel ve teknik çalışmalann yapılmasına..." hük- metti. Baraj inşaatının durdurularak, Allianoi'u su- lara gömmeyecek şekilde projenin değiştirilmesi ge- rekirken, ne yazık ki konıma kurulu kararı yok sa- yılarak, baraj yapımına devam edildi. Allianoi Girişim Grubu'nun 2001 tarihli ko- nıma kararının neden uygulanmadığmı sorgula- masıyla, Allianoi yeniden İzmir 11 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklannı Konıma Bölge Kurulu'nun gündemine alınarak, 20.04-2005 tarihli, 742 sayı- lı karar ile "Allianoi Antik Kenti ile ilgili İzmir I. Nolu KTVKK'mca alman 29.03.2001 gün ve 9229 sayılı kararın geçerli olduğıma"... karar ver- di. Konıma Kurulu'nun bu karanna rağınen hukuk hiçe sayılarak baraj inşaatına devam edildi. Mahkemenin "1. derece arkeolojik sit karan'na uyulmaması üzerine Allianoi Girişimi Grubu üye- leri sayısı 3 bine ulaşan imzalı dilekçelerle, Mart/2005 ayında, DSİ Genel Müdürlüğü'ne baş- vurarak, "Allianoi ören yerinin Yortanlı Barajı su- lan altında kalmasmm önlenmcsini, bu kapsam- da söz konusu baraj projesinde değişiklik yapılması ya da aks yerinin değiştirilmesi yolunda işlem te- sis edilmesini" istediler. DSİ,HAYIRDİYOR Bu isteme karşı, "Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Etüt ve Plan Dairesi Başkanlığı'nm 12 Mayıs 2005 tarihli yazı" ile verilen yanıtta;"... ba- raj aksınm yukanya çekilerek kazı alanınm göl ala- nı dışmda bırakılması altematifinin baraj göl hac- mini ortadan kaldırarak, barajı işlevsiz bırakaca- ğından bu çözümün teknik olarak mümkün 61- madığı..." bclirtildi, ayrıca bu belgede Y ortanlı Barajı kapaklan kapatıldığında, Pompei benzeri antik yerleşim tamanıen su altında kalacaktır. Yaklaşık 40'60 yıl ara- sında ömrü olduğu düşünülen Yortanlı Barajı'nın gölet alanında birikecek.alüvyonun ise bu benzersiz arkeolojik mirası yaklaşık 12-15 m.'lik dolgu al- tında bırakacağı öngörülmektedir. Yazdı kaynaklar çercevesinde ilk olarak 1904'de, Bergama kaymakamı Kemal Bey, Paşa Ilıcası'nın bulunduğu alanda kazı yaparak, antik ılı- canın bir bölümünü ortaya çıkardı. Bilimsel açıdan ilk çalışma, 1906 yılında, Pergamon kazı ekibinden CSchuchhardt tarafından ya- pıldı, sonuçlan resim ve plan- larıyla 1912'de Altertümer von Pergamon'un ilk cildinde "Paşa Ilıcası"bölü- münde yayın- landı.1 Daha sonra B a t ı Anadolu/da araştırmalarda bulunan A. Phillippson, yaptığı yayında da Paşa Ilıcası'na da yer verdi. llıca ve ç e v r e s i n i n Tarihöncesi ar- keolojisi 1956 yılında J. Driehaus tara- fından yaymlandı.2 1970'li yıllarda projelendirilen, Bakırçay Sol Sahil Sulama Projesi kapsamında Yortanlı Barajı'nın yapımına 1994 yılmda başlandı aynı sü- rece paralel Bergama Müze Müdürlüğü tarafından, baraj gövdesinin bulunduğu alanda kurtanna ka- zılarına başlandı. Baraj ın gövdesinin antik Partenion kentinin eteklcri üzerindc olduğu an- laşıldı. Burada yaptlan 1994-1997 yıllan arasındaki kazı çalışmalarında antik kentin Bizans dönemine ait yerleşim alanı ve nekropolü ortaya çıkarıldı. Bu arada ayni süreçte Paşa Ilıcası'nın bir bö- lümii İzmir Valiliği İl Özel İdaresi tarafından res- tore edildi, ihaleye verilerek kullanıma açıldı. Ayrıca llıca'nın yanındaki Roma Köprüsii de Karayollan Bölge Müdürlüğü tarafından restore edildi. Bu restorasyonlar sırasında her iki antik ya- pı da ciddi zarar gördü. Paşa Ilıcasında yer alan antik yerleşim sahasında ir; "Allianoi'deki kalıntılann, arkeolojik ve sağlık yur- du yönlerinden, önemsiz olduğu"şeklinde (!) de- ğerlendirmelerin de yer aldığı görüldü. Koruma Kurulu'nun kararının ardmdan, kül- tür varlıklannı korumakla yükümlü ve sorumlu olan bakanlığımız sorunun çözümü için; "bugüne kadar ortaya çıkan kalıntılann üzerinin mil tabakası ile kaplanmasf önerisinde bulundu, Devlet Su İşleri (DSİ) de öneriyi kabul etti. İzmir II Numaralı Koruma Kurulu'nun 20.04.2005 tarihli "Allianoi'un 1. Derece Arkeolojik Sit olduğuna ilişkin 29.03.2001 tarih- li karann geçerli olduğuna" ilişkin kararının ar- dmdan, mille kaplama önerisi Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü ve Kültür ve Turizın Bakanhğı - Kültür Varlıklan ve Müzeler Genel Müdürlüğü tarafından koruma kurulunun gündemine yeniden getirildi. KURUL VE BİLİMSEL HEYET DİRENIYOR Koruma Kurulu ".. .Aliianoi'un korumasma yö- nelik farklı önerilerin ve yöntemlerin bu konuda uzmanlaşmış kurum ve/veya kuruluşlara hilimsel olarak incclettirilerek Kuruh iletilmesine, konu- nun bundaıi sonra degeriend/ri/mes/ne...". karar verdi. Bu karar doğrultusunda oluşturulan beş kişilik bilimsel heyet; "...Allianoi olarak adlandırdan tescilli ar- keolojik sit alanınm, kültür tarihimize katkılan ne- deniyle korunması tartışmasızdıri ancak bu amaç- la sunulmuş olan koruma önerilerini alanm kı> runması konusunda gerçekçi bir çözüm getirme- mektedir, (...)hinlerceyıllıksüreçtengeçerekbi- ze ulasan bir kültür varhğım yok etme hakkına sa- hip olmadığımızgibi, bunlan gelecek nesillere ak- tarma yükümlülüğümüzün olduğu da kesinlikle unu- tulmamahdır. Bu nedenle anlık çözümler aramak yerine, alanm bütüncül ve kalıcı olarak korunması ve sergilenmesi için daha fazla zaman kaybetme- den hareketegeçilmelidir, ulusal ve uluslararası so- rumluluğumuzun gereği budur... "sonucuna varan bir rapor verdi. Bunun yanı sıra Koruma Bölge Kurulu üyeleri tarafından 13 Ekim 2005 tarihin- de Allianoi'da inceleme yapıldi ve antik sağlık yur- dunun üzerinin "mille kaplanması" tartışmalannı bir anlamda sonuca bağlayan 13.10.2005 tarih ve 1453 sayılı kararda; "...İzmir İli, Bergama İlçesi, Paşa Ilıcası Mevkiinde bulunan Allianoi (?) antik termal ka- lıntılannm kültürel değer taşıdığı, dünya mirası li- teratürüne girebilecck nitelikte korunması gerek- li Kültür Varhğı olduğu,... Kurulun 01.06.2005gün ve 968 sayılı karan ile Genel Müdürlükten remı- ni istenen teknik raporun korumaya ilişkin gerekli ve yeterli öneri ve çözümleri içcrmediği de dikkate alınarak konunun ve korumaya yönelik önlemle- rin Kültür ve Turizm Bakanlığmca çöîüm/enme- sine, çözüm üretilene kadar bımıjda su tutulma- masma, karar verildi..."şeklinde hüküm verildi. SİYASETİN BİLİM DIŞILIĞI BAŞLIYOR DSİ bu kararın iptali için bu sefer Kültür ve Turizm Bakanhğı aleyhinde dava açtı. Davada, ka- rardaki Allianoi sözcüğünden sonraki (?) işare- tinden yola çıkılarak burasının Allianoi olup ol- madığı (!...) tartışıldı. Sanki bu denli önemli ar- keolojik değerlere sahip ören yerinin adı Allianoi olmasa konınmaması gerckirmiş gibi abesle iştigal edil'en bir tutum sergilendi. (Bu tutum Çevre ve Orman Bakanı'nın Tarkan'la girdiği polemikte de Allianoi ile ilgili açıklamasında dc tckrarlanmış- tır.) İlgili Mahkeme, DSİ'nin yürütmeyidurdurma istemini reddctti. Bu gelişmeler sonucunda dava Allianoi'un korunması doğrultusunda siirdii. Konıma Kurulu'nun karan gereğince Kültür ve Turizm Bakanhğı tarafından oluşturulanirir Biliın Kurulu, 25 Şubat 2006 günü ören yerinde incele- me yaparâk altı alternatif öneri getirdi ve yazdık- lan raporlannda böyle bir ören yerinin sular alnnda kalma gibi karan kendilerinin veremeyeceğini açıkça belirtti. GİZLİ KOMİSYONDAN ONAY Kamuoyuna dııyunılmayan bu raporu hazırla- yanlar sanki akademik yetkililer değilmişçesine, bu sefer 3. Akademik Bilim Komisyonu'nun kurul- masına karar verildi. Gene raporu kamuoyundan gizlenen bu komisyondan Allianoi'un sular altın- da kalması yönünde karar çıktı. Bu karann, ko- misyonda yer alan arkeoloji bilim dalını temsil eden akademik bir üyenin, Allianoi'un sualtında kala- bileccği yönde verdiği görüşe dayandırıldığına dair duyumlar, ulusal ve uluslararası bilim çevre- lerini derinden üzdü. Ülkemizde bilim ve koruma etiğini derinden sarsan bu karann yanı sıra, Allianoi kurtarma ka- rılannda fazla alan açtığı ve doğayı tahrip ettiği ge- rekçesiyle bakanlık danışmanı iki profesörün, ka- zı başkanı hakkında soruşturma açılmasınm iste- mesi ise, arkeolojik mirasın tahribinden daha va- him bir olguyu gündeme taşıdı. Bu karakuşi görüş doğrultusunda, Pompei benzeri çatı seviyesine kadar sağlam yapılar bu- lunmuşken, buradaki kazılardurduruldu ve kazı baş- kanınm ören yerine ginnesi yasaklandı ve kazısı elinden alındı. Böylece Bergama yakınındaki Allianoi (Paşa Ilıcası)'daki benzersiz arkeolojik miras göz göre gö- re çamura gömülme tehlikcsiyle karşı karşıya bı- rakıldı. Allianoi'un kaderiyle doğrudan ilgili tüm ku- rumlanınız ve yetkililerimiz, gerek ulusal hukuk ge- rekse uluslararası taraf olduğumuz anlaşmalar açı- sından öncelikle onu korumak ve gelecek kuşak- lara aktannakla yükümlüdürler. Örneğin 5. 8. 1999'da T.B.M.M.'nde kabul edilen, 4434 no'lu, Arkeolojik Mirasın Konınmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi arkeolojik mirası koruma sorumluluğun yalnızca doğrudan ilgili devlete ait olmayıp, so- rumluluğun Avrupa ülkclcrinin tümüne ait oldu- ğunun da altını çizmektedir.5 BİLİM NEDEN SUSUYOR Bu sorumluluğu hisseden, ülkcmizin sağduyu- lu pck çok kesimi bugün tcpkilerini her boyutuy- la ortaya koymaktadır.6 En son Tarkan'ın bu eşşiz arkeolojik mirasın yerinde korunması yönündeki açıklamaları Orman ve Çevre Bakanı Veysel Eroğlu'nun her cümlesi ayrı bir gaf taşıyan hiddetli bir tepki çıkışma neden oldu. Oysa Allianoi'un korunması ve gelecek ku- şaklara aktarılması konusunda görüşlerini açıkla- mak çevreye duyarlı her vatandaşın ifade özgür- lüğünün bir parçasıdır. Öte yandan aydmların, bi- lim adamlannın ve sanatçıların da tarihsel bir so- rumluluğudur. Allianoi'un kaderi konusunda, ül- kemizin sanatçılan ve aydmları kadar, asıl ona sa- hip çıkması ve koruması gereken ilgili bilim çev- relerinin sessiz kalmaması gerekmektedir. Onların üç maymunu oynamak yerine, bu süreçte görüşle- rini çok daha etkin ortaya koymasmı diliyoruz. Sö: konusu "Allianoi " olmadığı iddia edilen arkeolojik sit, Çevre Bakanı'nın açıklamalanndaki "kınk bir iki sutun" un olduğu bir yer olmayıp re- simlerden de görüleceği gibi, zeminleri ebibiz mo- zaiklerle bezanmiş duvarları çatı seviyesine kadar korunmuş sutünları yerinde sapasağlam duran mekanlarla doludur. Bu nitelikleriyle de antik bir sağlık merkezi ola- raktan gerçekten eşsizdir.. .İlya çaymın iki yakasını birleştiren biri yıkık iki antik köprüsü, antik sağ- lık nıerkezlerine has tünelleri, bulunan antik tıp aletleri, heykeller ve diğer eserlerle dünya kültür mirası listesine aday bir kültür mirasıdır. Gerek DSİ'nin gerekse Kültür ve Turizm Bakanhğı'mızın özellikle Ertuğrul Günay döne- minde pekçok projeyi de başarıyla tamamladığmı da düşünürsek, hele Keban ve Aşağı Fırat Kurtarma Allianoi 1906yılında böyle belge kazılannın bugün Dünya kamuoyu Assuan projesinden sonra en başar jesi sayılıp örnek gösterildiğini gc Allianoi konusunda çok daha di davranmamız gerektiği ortaya çık Kurumlarımız devlet yapımu yetimizin gözbebeği varlık taşl uyum içinde çalışması ve başarılı hepimizin geleceği için önemlidir. kurumları yıpratmadan akılcı çözi nusunda daha özverili ve temkin bekliyoruz. Bulgaristan örneği Allianoi iı gündeme getirilmişti. Ama onu h irade ortaya konamadığı için ne ys rak kaldı. Ortak aklımızı biraraya reken birsüreçteyiz. Allinoi içinhî son şansın da yitirilmemesini dilr •i-ııı Dipnotlar /- C. Schuchhardt, Altertümer A. Conze, cilt 1, text 1, Berlin 19 (1910): Reisen und Forshungen Klcinaisen, I, (Einleiwng-DasWe Pergamenische Landschaft), Goth 2-J. Driehaus, 1956: "Pmhistor in der unteren Kaikosebene undam istanbulerMitteilungen 7, s. 75-10 3. Bu konuda bkz: Ahmet Yar Kurtanna Kazıları ve Allianoi İk Sanat dergisi, 119 Ocak-Haziran ğer yazılan için www.alliimni.nrf nin hukuki süreci için bkz: N. Baş Arkeolojik Mirasın Korun(ama)n İstanbul 2007. 4- Bu yazmm olustunılınasmd Grubu'nun intemerte oluşturduğu bilgilerden ve grubun eski sözcüsü Çangı'dm aldığımız, hukuki süreç yararlanıldı. Girişim, bugüne kad gütleyerek, büyük bir ö:veri ve baş toplum platformunu ülkegündemin birkonuma getirdi. Allianoi özelin etkin biryapılanmanm yurdumuzda oldu. 5. Bu konuda bkz. N. Başgel Koleksiyonculuk vc Arkeolojik M (Ulusal ve Uluslararası Yasal Me s.15, İstanbul 2007. 6. Akademik çevreden bu konud lendiıme olarak kitap halinde yaym bh. A. VedatÇelgin, İhanetin Dara İlgili Çevrelere ve Kamuoyuna Açik ve Sanat Yaymları İstanbul 2008.