Katalog

14 Cavid VELİEV TUSAM Yakındoğu ve Kafkasya Araştırmaları Masası [email protected] Etnik sorunlar sıkıntı doğuruyor C S TRATEJİ çatışmalar bölgeye uluslararası suç örgütlerinin yerleşmesine yol açmıştır. Bölgenin sıcak çatışmalarla dolu olması da bölgeyi silah kaçakçılığının doğal merkezi haline getirmiştir. Ayrılıkçı ve sivil çatışmalar Rusya, İran, Yunanistan ve Batılı devletlerden bölgeye silah akımı olmasına yol açmıştır. Daha da önemlisi bölgedeki istikrarsızlığın bu coğrafyayı nükleer, biyolojik, kimyasal ve radyolojik silahların transit rotasına dönüştürme olasılığının giderek yükselmesidir. G üney Kafkasya’da üç tanınmış ülke Gürcistan, Azerbaycan, Ermenistan, üç de tanınmamış bölge Güney Osetya, Abhazya ve Dağlık Karabağbulunmaktadır. Bölge güvenliği açısından Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan işbirliği önemliyken, bu devletlerin çıkarları tam tersi çatışmaktadır. Özellikle Ermenistan’ın diğer iki ülkeyle sorunları olduğu görülmüştür. Ermenistan’ın irredantist politikaları, Rusya ile yakın işbirliği ve bölgede tek yabancı askeri üs barındırması bölge güvenliği açısından son derece önemli tehdit unsurlarıdır. Bunun dışında bölgedeki söz konusu ülkelerin ulusal çıkarlarının ciddi anlamda çatışıyor olması, sorunların çözümü için tek reçete olan bölge devletleri arasındaki işbirliğini engellemiştir. İş birliğinin oluşamaması ise dış güçlerin Kafkasya’daki iç ve dış ilişkileri etkileme gücünü artırmıştır. Ermenistan’ın sürekli olarak uzlaşmadan uzak tutumlar sergilemesi bölge sorunlarının çözümünde Azerbaycan ve Gürcistan’ın birbirlerine yakın durma politikası izlemesine neden olmuştur. Bu bağlamda Kafkasya'da istikrarın ve güvenliğin sağlanması açısından AzerbaycanGürcistan ilişkileri önemli bir olgudur. AzerbaycanGürcistan ilişkilerinin konumu ve karakteri sadece bu iki devleti değil bütün Kafkasya'nın istikrarını yakından ilgilendirmektedir. Bu iki gücün farklı kutuplara kayması ve aralarındaki sorunların büyümesi durumunda dış güçlerin Kafkasya'yı parçalama faaliyetleri başarıya ulaşacaktır. Bu bağlamda Gürcistan ve Azerbaycan'ın bağımsızlıkları karşılıklı olarak bağımlılık içindedir. Kafkasya’da çatışan ulusal çıkarların yanı sıra güçlü olmayan devlet gelenekleri de iç ve dış sorunların çözümünde bölge ülkelerini bölge dışı güçlerle işbirliğine yönlendirmiştir. Bölgenin çağdaş politik ve ekonomik ilişkilerinin Karadeniz, Kafkasya, Orta Doğu ve Orta Asya'nın oluşturduğu makro bölgesel gelişmeler açısından son derece stratejik bir öneme sahiptir. Bölge Rusya, İran, Avrupa, Çin, Hindistan ve ABD gibi devletlerin ve NATO, Avrupa Birliği, Bağımsız Devletler Topluluğu, İslam Konferansı Örgütü, Karadeniz İşbirliği Örgütü, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı gibi örgütlerin ilgi odağı olmuştur. Giderek de bölgeye olan bu ilgi yoğunlaşmakta ABS, bölgeyi Büyük Orta Doğu Projesi; Avrupa Birliği Yakın Komşuluk Politikası; NATO Barış İçin Ortaklık Projesi; Rusya Yakın Çevre Doktrini, İran Arka Bahçe Politikası; Hindistan ise Asya Enerji Birliği çerçevesinde değerlendirmektedir. Bunun yanı sıra 11 Eylül sonrası Orta Asya jeopolitiğinde yaşanan değişiklikler Güney Kafkasya'yı da küresel güvenliğin ilgi odağına Güney Kafkasya’nın güvenlik sorunları BASTIRILMIŞ SORUNLAR Yukarıda dile getirilenler dışında bölgede patlak veremeyen fakat etnik çatışmanın eşiğinden dönülen bazı bölgeler bulunmaktadır. Özellikle Gürcistan’ın Ahalkelek bölgesinde yaşayan Ermeni azınlığın radikal çıkışları, Gürcistan’ın Marneuli bölgesinde yaşayan Azerbaycan Türkleri’nin sosyoekonomik problemleri bölge dışı aktörler tarafından kullanılmaya müsait diğer sorunlar olarak öne çıkmaktadır. Gürcistan’ın Marneuli bölgesinde 400 bin civarında Azerbaycan Türkü yaşamaktadır. 19181920 yıllarında Rus Bolşeviklerinin Güney Kafkasya devletlerinin sınırlarını çizmesi sonucu bu topraklar Gürcistan sınırları içinde kalmıştır. Bu tarihten itibaren Gürcistan vatandaşları olan Azerbaycanlılar karşılaştıkları çeşitli sorunlara rağmen Gürcistan devletinin toprak bütünlüğünü tehdit etmeyen tek azınlık olmuşlardır. Şevernadze'nin ilgisiz kaldığı Gürcistan Azerbaycanlılarının sorunları, Saakaşvli döneminde çözülmeye çalışılsa da topluluk, yapılan toprak reformlarından paylarını alamamıştır. 2005 yılı Eylül ayında üç Gürcistan vatandaşı Azerbaycanlının öldürülmesi sonucu gösterilere başlayan Azerbaycan Türkleri, Gürcistan'da yapılan toprak reformlarından kendi haklarını elde etmemeleri durumunda muhtariyet talep edeceklerini bildirmişlerdir. Sorunun daha da büyümesi hem bölge güvenliğini hem de bölgesel istikrarın sağlanmasında önemli bir nokta olan GürcistanAzerbaycan ilişkilerini de yakından ilgilendirmektedir. Gürcistan'da yaşayan Ermenilerin muhtariyet talepleri de çatışmaya gebe olan sorunlardan biridir. Sovyetler Birliği Yüksek Savunma Şurası'nın 31 Temmuz 1944 kararıyla 1216 Kasım 1944 tarihlerinde, Gürcistan'da bulunan 220 Türk köyünden, Ahıska Türklerinin yaşadığı 125 Türk köyü Özbekistan, Kazakistan ve Kırgızistan'a sürgüne gönderilmiştir. Bu topraklar 1921 Kars ve Moskova Anlaşmaları ile Türkiye'den ayrılarak Gürcistan'la birleştirilmiştir. Ahıska Türkleri'nin bu bölgeden sürülmesinden sonra Yakın ve Orta Doğu ülkelerinden göç eden Ermeniler bu bölgelere yerleştirilmiştir. Gürcistan vatandaşı Azerbaycanlılardan farklı olarak Gürcistan'da yaşayan Ermenilerin kültür ve eğitim hakları daha geniş olup, toprak reformlarından kendi paylarını alabilmişlerdir. Buna rağmen Ahıska Türkleri'nin tarihi topraklarında yaşayan Ermeniler, Rusya'nın ve Ermenistan'ın desteği ile Gürcistan'da ayrılıkçı hareketlere girişmektedirler. Ermeniler Rus Askeri üslerinin Ahalkelek'ten çıkmasına engel olmaya çalışmış ve bir nevi Rusya'nın Gürcistan'daki destekçileri rolünü üstlenmişlerdir. Ahıska Türkleri'nin kendi topraklarına dönmesi durumunda ise burada yaşayan Ermenilerin Gürcistan'ın toprak bütünlüğüne yönelik tehdidinin kısıtlanacağı düşünülmektedir. Ermenistan’ın sürekli olarak uzlaşmadan uzak tutumlar sergilemesi bölge sorunlarının çözümünde Azerbaycan ve Gürcistan’ın birbirlerine yakın durma politikası izlemesine neden oluyor. Bu nedenle Kafkasya'da istikrarın ve güvenliğin sağlanması açısından AzerbaycanGürcistan ilişkileri büyük önem taşıyor. dönüştürmüştür. DONDURULMUŞ SORUNLAR Bölgede uzun yıllardır etkisini gösteren aşırı milliyetçiliğin yaratmış olduğu saldırganlık duygusu etnik çatışmaları ortaya çıkarmıştır ki bu da Güney Kafkasya’da dünya tarafından tanınmamış üç adet bölge yaratmıştır. Bu bağlamda Kafkasya’nın üç önemli etnik sorunu vardır; Azerbaycan topraklarının Ermenistan tarafından işgali, Abhazya ve Güney Osetya’daki aylıkçı hareketler. Bu bölgelerde çıkan çatışmalar 19891994 yılları arasında 50 binden fazla insanın ölümüne ve bir milyondan fazla insanın yurdundan ayrılmasına neden olmuştur. "Dondurulmuş sorunlar" olarak tanımlanan bu sorunlar Kafkasya’da ortaya çıkabilecek yeni savaşları tetikleme potansiyeli taşımaları açısından bölge güvenliği açısından en büyük tehdittir. Bu sorunlar nedeniyle başlayan silahlanma yarışı ise olası bir savaş durumunda bölgede daha büyük tahriplere yol açacaktır. Nitekim geçmişte yaşanan sorunlar da halen tam olarak çözülebilmiş değil. Azerbaycan ve Ermenistan arasında 1994 yılında sağlanan ateşkes anlaşması sonrası başlayan barış görüşmelerinde halen bir sonuca varılamamış, Gürcistan’daki Osetya ve Abhazya ayrılıkçı hareketleri ise dinmek bir yana daha büyük çaplı sıcak çatışmaların eşiğinden dönülmüştür. Güney Kafkasya'nın istikrarsızlık merkezi olması bölgeyi aynı zamanda uyuşturucu ve silah kaçakçılığının, uluslararası suç örgütlerinin, yasadışı göç ve kadın ticaretinin merkezine dönüştürmüştür. Kontrolsüz bölgeler olarak tanımlanan ayrılıkçı bölgeler çeşitli terör örgütlerinin kampı haline gelmekte bu durum aynı zamanda insan, silah ve uyuşturucu kaçakçılığını da kolaylaştırmaktadır. Güney Kafkasya ülkelerinde yolsuzluğun yayılması, ekonomik ve siyasi istikrarsızlık ve devletlerin toprakları üzerinde kontrolünü kaybetmesi ile sonuçlanan etnik DEVLETÇİLİĞİN GELİŞMEMESİ Soğuk Savaş sonrasında Kafkasya’da ortaya çıkan bağımsız devletlerin çok kısa devlet deneyimleri bulunmaktaydı. Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan bağımsızlıklarını kazanırken sadece 2 yıllık (19181920) devlet tecrübeleri vardı. Sovyetlerin dağılmasından arda kalan sosyal, ekonomik ve siyasi sorunlar ülkelerin iç güvenliğini tehdit eden güvenlik sorunlarını yaratmıştır. Kaba hesaplamalara göre bölgede ortalama 5 milyon insan başta Rusya olmak üzere dünyanın birçok bölgesinde siyasi ve ekonomik nedenlerle sığınmacı olarak yaşamaktadır. Aliyev