Katalog

10 Ainur NOGAYEVA TUSAM Avrasya Araştırmaları Masası [email protected] Çok uluslu şirketlere direniyor C S TRATEJİ fından çarpıtılarak etnik farklılık ve yabancı düşmanlığı boyutlarına kadar taşınmıştı. Burada sorun, dışarıdan gelen üst kademeli yöneticiler bir yana, orta ve hatta alt kademeli çalışanların bile mesai sırasında yerli çalışanlardan (bunlar sadece işçi değil, tercüman, mühendis vb.) daha iyi şartlarda ve daha fazla maaş alarak çalışmalarından kaynaklanmaktaydı. Örneğin, gelen Amerikalı uzmanların, aldıkları dolgun maaşlar sayesinde mesai bitiminde vücudun aldığı zararlı maddelerden arınmak ve dinlenmek üzere temiz havası olan yerlere, dağlara gittikleri biliniyordu ve rahatsızlık yaratıyordu. Yerli çalışanlar ise bırakın vücudu arındırmayı, ücret düşüklüğü nedeniyle fazla mesailere kalmak için gayret etmekteler. Taşra bölgelerde yer alan bu işletmelerde fiziksel dayanıklılık gerektiği için ağırlıklı olarak gençlerin çalıştığı göz önünde bulundurulduğunda bu sorunun gelecek nesil için adeta "saatli bomba" niteliğinde olduğu anlaşılmaktadır. Bu sorun sadece Kazakistan’a has bir şey değildir. Petrol sahalarının bulunduğu ve işletildiği ülkelerde benzeri sorunların ortaya çıkması mümkündür. ? Ulusal hedefe ulaşma yolunda bir engel; Kazakistan, en gelişmiş 50 ülke arasında yer alma hedefine paralel olarak 2015’e kadar en çok petrol üreten 10 ülke arasına girmeyi amaçlamaktadır. Bu hedefin gerekleşmesinde Karaşagan petrolünün payı büyüktür. Dolayısıyla projelerde herhangi bir erteleme ülkenin ulusal hedeflerine ulaşma yoluna konulmuş bir engel niteliği taşımaktadır. ? Ciddi boyutlara ulaşmış çevre kirliliği; İşletmeler, çevreye daha az zarar verecek teknolojiler kullanmak yerine çevreyi kirlettiklerinden dolayı para cezası ödemeyi tercih etmektedirler. Dolayısıyla petrol çıkarılan Batı Kazakistan’da gelecek 5060 yılda hiçbir bitki ve hayvanın yaşayamayacağı "ölü şehirler" meydana geldi. Ne kadar bahane olarak görülse de belki de en acil önlem alınması gereken sorun budur. Bu yüzden ki yönetimin bu sorunların çözümüne yönelik adımlar atması gerekiyor. Her birinin ayrı bir derinliği varken tüm bu sorunların hemen bir anda çözümü beklenemez. Ancak Kazakistan hükümetinin attığı bu adım, belirtilen sorunların ciddiyetini anlamış olduğunun bir işareti olabilir. Diğer yandan milletvekillerince özellikle Çin şirketlerinin petroldeki paylarını arttırma çabalarının doğrudan ülkenin ulusal güvenliğini tehdit ettiği yönünde açıklamalar yapılmakta ve bunun bir an önce önlenmesi gerektiği belirtilmektedir. Hükümet tarafından Karaşagan’da oluşan sorun, müstesna bir olay olarak değerlendirilmeye çalışılmaktadır. Zira devletin doğrudan çokuluslu şirketlerinin faaliyetlerine karışması, mevcut veya müstakbel yatırımcıları tedirgin edebilir. Karaşagan konusu sadece işletmeci şirketleri değil, onların ülkelerini ve AB’yi de ilgilendirmektedir. AB’nin Enerji Komisyonu Başkanı Andris Piebalgs, Kazakistan’ın ve ENİ’nin başkanlığındaki konsorsiyumun konuyu bir iş meselesi olarak ele alacaklarına ve sorumluluklarına karşılıklı saygı duyacaklarına inandıklarını belirtti. Ancak Piebalgs’ın Kazakistan’da Batılı yatırımcıların haklarının tehdit altında olması durumunda olaya müdahale edeceği açıklaması da vardır. Kazakistan’da Ulusal Fonun paralarının petrol sektöründeki projelerde değerlendirilmesi ihtimali de ele alınmaktadır. Günümüzde yurtdışında değerlendirilen Fon paralarının kar payının az olduğu, bu yüzden ülke içindeki petrol projelerinde değerlendirilebileceği belirtildi. Bu projenin hayata geçirilmesi halinde, petrol sektöründeki sorunlara ciddi çözümler getirileceği tahmin edilmektedir. Z engin doğal kaynak rezervlerine sahip Orta Asya bölgesinin petrol ve doğal gaz kaynakları Hazar bölgesinde yoğunlaşmaktadır. Burada çıkarılan petrolün miktarı, Irak ve Kuveyt’te çıkarılan petrol miktarına eşittir. 2015 yılında günlük çıkarılan petrol miktarının 4 milyon varile ulaşacağı tahmin edilmektedir. Doğal olarak petrol şirketlerinin iştahını kabartan Hazar bölgesi, 1990’ların sonunda çok sayıda çokuluslu şirketin akınına uğramıştı. 2000 yılında Hazar’ın Kazakistan kısmında keşfedilen Karaşagan, 4,8 milyar ton petrol rezerviyle dünyanın son 30 yılda keşfedilen en büyük deniz petrol sahası olmuştur. Yatağın işletilmesi için dünya çapında şirketlerden oluşan bir konsorsiyum kuruldu. Bu konsorsiyum, yüzde 18,52’şer paya sahip olan Royal Dutch Shell, Exxon Mobil Corp., Total, yüzde 9,26 payı ile ConocoPhillips ve yüzde 8,33’er paylara sahip Inpex ve Kazmunaygaz şirketlerden oluşmaktadır. Kuzey Hazar Proje çalışmalarını ise İtalyan ENİ şirketine bağlı Agip Kazakhstan North Caspian Operating Co. NV . yürütmektedir. Ancak son zamanda konsorsiyum ve hükümet arasında sorunlar belirdi. Kerim Masimov başkanlığındaki Kazak hükümeti, İtalyan ENI şirketinin Karaşagan operatörünün çalışmalarından memnun olmadığını belirtti. Memnuniyetsizliğin nedenleri arasında, gümrük ihlalleri, çevreye zarar verme ve yangın tehlikesi oluşturma gibi sebepler sıralanmaktaydı. 6 Ağustos’ta başlayan ve bir ay süren ENİ hükümet görüşmeleri sonucunda Karaşagan’daki çalışmalar 3 ay durduruldu. Karaşagan’da çalışmaların durdurulmasının çevre sorunlarından kaynaklandığı belirtilse de hükümetin bu konudaki tavrı ülkede faaliyet gösteren çokuluslu şirketlere yapılmış bir darbe olarak değerlendirildi. Ülke yönetimi ise esasen devlet payını arttırmak için çabalıyor, bu konsorsiyumdaki devlet şirketi olan Kazmu Nazarbayev’in Petrol atağı 2000 yılında Hazar’ın Kazakistan kısmında keşfedilen Karaşagan, 4,8 milyar ton petrol rezerviyle dünyanın son 30 yılda keşfedilen en büyük deniz petrol sahası olarak dikkat çekiyor. Nazarbayev yönetiminin petrolden kendine ayrılan payı artırmak istemesi ise çok uluslu şirketlerle arasının bozulmasına neden oluyor. naygaz’ın payını yüzde 40’a yükseltmek istiyordu. Zira Maksimov’un ifadesiyle, ülkedeki ekonomik denge ülkenin aleyhinedir. Ülke yönetiminin böyle davranmasının birkaç nedeni vardır. ? Şirketlerin anlaşmaları ihlal etmesi; ENİ/Agip yönetimi, daha önce kararlaştırılan yatağı işletme masraflarının 57 milyar Dolardan 136 milyara çıkarılacağını, buradan petrol çıkarılmasının da 2008’den 2010’a erteleneceğini açıkladı. Bunun üzerine ülke yönetimi Karaşagan’da çalışmaları durdurduğunu duyurdu. Ancak yapılan görüşmeler sonucunda ENI’nin maliyetin arttırılması ve proje süresine uyulmamasından dolayı doğan zararı devlete ödemesi durumunda proje çalışmalarına devam edileceği belirtildi. Bununla birlikte bu görüşmelerde hükümet Başkanı projede devlet payını artırma arzusunu da dile getirmişti. Belirtmek gerekir ki devlet şirketi olan Kazmunaygaz’ın konsorsiyuma dahil edilmesi de 2004 yılında gerçekleşmişti. 90’lı yıllarda ülke ekonomisini bir an önce kalkındırmak üzere yatırım çekmek için yoğun çaba harcanmıştı. Bu dönemde öncelik yatırım girişine verildiği için imzalanan çok sayıdaki anlaşmanın ulusal çıkarlara hizmet edip etmediği o dönemde yeterince değerlendirilememişti. Konu böylece tekrar gündeme getirilmiş oluyordu. ? İşverenle işçiler arasında zaman zaman meydana gelen sorunlar; İşverenler ve yerli halk arasındaki bu sorunların sosyolojik ve psikolojik yönlerine bakıldığında aslında bunların çok daha ciddi bir takım sorunlara gebe olduğu görülüyor. Yani ülke zenginliğinin asıl sahipleri / efendileri olan halk çalışma şartları ve iş güvenliği açısından yabancı yatırımcıların neredeyse kölesi haline gelmiş durumdalar. 2006’nın Eylül ayında Kuzey Kazakistan’daki Karaganda şehri, eskimiş teçhizatın kullanımı nedeniyle 41 madencinin ölümü üzerine düzenlenen işçilerin grevlerine sahne olmuştu. Bu zincirdeki Tengiz işletmesindeki olay ise ülkeler arası ilişkilere zarar verecek nitelikteydi. Türk müteahhit firmasının çalıştığı Amerikan Tengizshevroil şirketi, yaptığı haksızlıklar ve adaletsizliklerden dolayı TürkKazak işçiler arasında kavgaya neden olmuştu. Amerikan şirketinin yönetim anlayışı çerçevesinde ortaya çıkan bu sorun, ne yazık kiTürk medyası taraNazarbayev