Katalog

•MIHUIUI Genleri değiştirilmiş canlılar biyoçeşitliliği olıımsuz etkiliyor Prof Dr. R.Şeminur TOPAL (Yfete Teknlk Ûn^ersitestBfyamuf)endfsitkAnabiHm Daff öğntâm Üyest) aklagık 10 bin yilftncc,yabani Iıayvan. bitkiler; gıda olarak ktıllaıiılabilınck ü/erc îirun veya gilllîk hayvanı şckıldc cvcilteşlirilmcye ve üretim amaçlı kullaııılmaya haşlanmıtfır. F.vcillc$tirme işlcmi ise çeşitli hîtki ve hay vaiı ıfırlcri icin, bülgesel nlanlarda vc bclirli çcşiılcr için yoğunlaşmıgtır. Son y ıllarda geııctik dcği$ıirme ilc ulıışan yayılını Ja. ayncıı böyle gerVeklegerck. günümii/dc "biyoçevtlîlifci" ciddî bn;imdc etkileyecek boyutlara gchtıiştir. fiveilleştirifen canlılar, hclirlı lohuınlar. orman ağaçları. hayvatı türlcri (balik dahil). vb. tiir veçegitler olarak, ııasıl yabani türlcrindcn Tarklılaşarak ysıyılım gösicniiysc. CiM (genctik olarak degişlîrilmiş) tiirlcr ve çeşitler ılc günümü/de aynı durunuladır. Ancak IKI kc/ dogal dcgil, yapay olarak gdîşıirilcn karakter özelliklerinin çevıvyc salınımi vc kontnılsu/ yayılımı da süz konıısudur Bir canlıya. gcnclliklc l'arklı ttirlcnlcn olmak üzere, "Iransuen/lvr" olarak adlandınlau bir vcya daha çok genîn akranmr veya eklenmesivlc cldecdilen ycni canlı, "Gcnetik «ılarak degişfirilmiş (mndiflye cdilmişGM), organi/ma (GMO)" vcya M f ramsgenik canir olarak taııınılanmakiadır. Örncgin ncrgisdcn (zerrin. fulya Narctssus pseuılonaıvissus), iki ııcnin ve Hrwjnîa urcdovora bakiorisindcn dc bir genin. pirincin gcnetik malcıyalinc cklcnmcsiyle, genellikle "Altın Pirinç^ıolden Rice" olarak bilincn ve "pnıvitaıniıı A" ürvtcbılcıı ınınsgcıuk piring türü olarak cldccrfildi£i bilînmekicdir. Uu voklu irunsicr ihtiyaiK ba*langıçta Lekli baklcriycl gcn aktarınu ile; piringtc nıcydana getirdı* gi vcrim anışına kaı>ın4 A vhaminî scnlc/leme ö/elligindeki kayıplara haglı olarak. Hındistan\la giSritlen, gcce körlükleri vakalarındaki arlışı engclleınek ü/cro dogmuytur. Uu önıckte oldııgıt gıhi; ekleııcıı larklı gcnotik ınatcryaliıı kaynagma bağlt olınak ü/cre«çe^itli genetik lîHHİil'ikasyon tıplcri gelii>tirilehilınektixlir. Y CM bttkbel tarım ttrünleri Traıısgcııik ürünlerin küllîinralındıgı alaııların, gcncl bir dcgerlendirmeyle I^Xi 2001 anısındaki döncmdc 1.7\len, 52.6 milyon lwkıara kadar gcnişlediğî. ancak 2003 yılı verilerinc gorc en 67.7 milyon hcktan aşlığı vc buııa görc I W(i'aıı bıı yaııa 40 kai arlı^ g<islercrck yayılım sagladığı bildirilniektedir. llu dc£crier yantnda. ornegin Hrc/ilya\la 2<NH yılı iviınk11 yılhk sürc\(c yti/dâ I O'luk bir anı^la, 3 milyon hckiara ulaşmışf ır. Yine 2003 yılı avıklaıiKiIarına gîîn? IH ülkedc, 7 milyon vılK'i tnınsgenik üriin lanmı yapmaktadır. Son 8 ytllık siırt\ic. mevcııl transgcnik ürünlerin «Vellikle yîî/dc W u (20 milyon heküın). gcli^nıekle olan ülkclcrde yetiştirilmekicdir I unı iıans^cnik ürünlcnn.üreiimini hemen hcnıcn lamamıyla (loplazıı yü/dc 99 orunındcO elinde bıılıınduran ba$bca 6 îîlkenîn siralaması ^nylcdir: Birlc^ik Amerika (yü/de 63), Aıjanlin (yü/dc 21K Kanada (yü/dc 6), Bre/ily» (yü/dc 4) vc (,in (yü/ilc 3). ^ in (ül paınuk) vc düney AfrikaUa 2OO3\leki iransgenik üıîin ürciinı aı u$ lıi/ı yfi/de 33*lc doruga tınnanmujiır. Transgcnik vcşillcrin ise 2003 yılı itihnriyle agırlıklı olarak; soya (yü/dc SS), pamuk (yflzdc 21), kamıla (yü/dc 13) vc mısır(yü/.dc 11) olmak ü/erc baglıca 4 temcl üründc dagılımı yogıınlsışmışUr. ra vc hnccklCFC) dayanıklı, agaglaala lo/la$ma olnıadan kağilcndüslrisi ivin lıasai cdil>i1ccck gt\ vKvklenen ııtünlcr vcya ligniıı mîklan a/altılmışagaçlarcldc clrncyı lıcdcflcnmcktcdir Höylecc dc kağıt cndüstrisindc vc vcvrcscl kirlcıımedc nuıliyciiıı a/alfılacajtı htisaplannuıkiadır. ü M agaç fcknulojisiııdcki vah^ınaların tcıncl aıııacın, pulp vc kagıt cndüstrisinc yönclik /orluklnrı vc maliycii aAilınuıya yonelik îinlcmlcrgcli$iin:bilmcktir. CM Hayvanlar Her nc kadar (getielliklc fare olınak ii/enr) inınsgenik hayvanlarla yapılaıı ^ılısmalar, rulindc aıu$iırmu arıiiivh kullanılmaklaysa da, aslııuia ılıgcr ba/i hayvaıı Ifırlcrındc dc licari boyuilu iirelilınckicıtir. (JM lıayvanlann gıda ainaçlı kullanımlan fhaltk dı^ınla). sadccc Avustralya'da yetişlirilcn birtkıınıı/dan büyüme hormnnu üretimini leşvik cılcn gcııin, aktanmı çalı$malarında kııllaııılnıası kontısıı ilcyasal dü/enlcnıclcrlc onaylanmı* ve et endüsirisinıle yaygın olarak kullanınıa girnıi^ dunırmiadır. Runun yanında. dornu/lanlaıı foslor omtisyonıımı a/alima amavlı, haktcrilcrden alınan M fila/ (pbyla1 se) Beni* veya koyunlann yün vcrimîni arttınııak ü/crc "kcratin ısrni** kullanımı ü/crindc dc k CM BalıMar GM lcri kapsayan transgcnlcrlc. yakla^ık 2 nik türde balık (sa/an. kedi halıgı, sommı. lilapîa kırcmit halığı gîbî türlcr haşla olnıuk ü/crvj dcncyscl amaçlarla ijrvtilmckledir. ABD' de somon vc Küba cla kırvnıit hîdığı olmak ü/crc. iki transgcnik halık tiirii ivin yasal i/ııı lıfılâ karar u.yıınasııuladır. Somon halıgında büyümeyi hı/laııdırmak için büyüme bormomı gcnını vc ivclliklc de okyanus tîpi yclıştmcilik içîn stıgıık ko^ullanı dayanıklılıgmı anıımıak üzere anlifri/ işlcvini üstlenen getıiıı. lıı/laııdıncı olarak uktarınnnı csas alınakiadır CM Orman Aftaçlan Tıcaıı bi>yuila orman agacı iiıvlınıine yönclik hir bildirim olnıaınasına karşınt Mbi>i>lcknolojinin lnİMirluvar difinda ormanlara ilerleyiyi" olarak luıımılanan. agaçlardaki t i M ara^luıııahın yaygınlaşmaktadır. Uu l alaııdaki ılk dcncmclcı n/cllıkle l>XSVlcn Ivıı, 24 t'arkh agav lüriiylc ilgili çalışınalarla yine ABI) vc Kanada\ln yofnnla'jtıpına dıkkai vckilınckicılir. liıı çah^malar daba vuk yabaıu herbisillerc vc pesi lere i/anrh oila en aktarımlanyla. genlerin di/ilimierinde veya yupılarındn yapay olarak yaratılun degişimlerlcı tükcticınin saglık Mirıınları yasjabilecegi öngörülcn yaygın yaklaşımlardıı. Ö/ellikle allerjtk reaksi>onlar, melaboli/ınaya /arar vcrîci enzimatik hasarlunm» cfkilcri, kanscrojenik riskler. yabaııcı protcindcn kaynaklanabilecek Alzh«imar. delî dana vb. haMalıklardaki arlı^lar, vîta* min scntczlcme yetisındeki kısıtlayıcı etkı1e«tmlerv antibiyotîklere direnv. bagtşıklık •istemindcki degişimler, hflcresel başkalaşımlar vb. olası saplık riskleri arasında sayılmaktadır. (,'evrcscl riskler arasında, bitkiler için bir popıtlasyondan diğerine |H)lcnleıin yayılımı ile dugal gcn kaçışı gcrçekleşmckiedîr. PoIcnlcr genellîklc rfi/gar. sıı veya hayvanlar gihi cc* şilti taşıyıcılarla çcvrvyc yavılahilirler. Böylecc polcıılcf veya lolnımlarla. genlerin çcşitler arası kaosı yaygınlajjmaktadır ( î M olan veolmayan fnpluluk* Jar arasında geryekleşen di$ çapraz bulaşılurla. lertil (döllcmntş) hîbritlcroluşmakladır. Dış çapraz bu G Tasfilnnn oluşıimii bn/an varyeteier nrasi da ğcrçeklescbilmckiedir. Örncgin; "mısır ile d ı m " anihinda veya "plrinç, bugday vc «rpa9* arasında ıla lcendiligindcn çapra/ bulaşma gervcklcşebîlmekıcdir. Rftylccc gcntcrin tohum veya polenlcrle yayılımı ve dagılımı ilcgcri donu^îi nıümkün ve kolay olmayan ciddi dcgiçimler yaçanmakiadır. Bunuıı sonucunda Transgenik ürünlerin yaratabileceği riskler da dogal yerel veya cndemik (ülkclcre haM) çcşitlerin yilirılmcsi, ya da karakter degişfirmesi riski ya* çanabilnıcktcdir Hayvanlar ve balıklur arasındîiki genaktanmlarınlannın kuntrolsıı/.yayılımım sağlayan dufial kavı^lar, GM olmayan üyelcrle dtgcılcri amsındaki bireyscl lemuslarla veya döllenmis yavruların ılcrı nesılterdeki kaııifimı ile bil mektcdJjL Bunun wnueui)da da dogaf ceçitlerde knyıp, dolayiısıyla da "bl\üye$lıllllk M ie kayıplar veya degişiınler ile surdürülcbilirlik açısmdan riskler dogabilmcktedin ü/.gün tür ve çe^itlcrin kaybedilmesi ve dogal eoğrank Çtfşitlilik dağtlunuiın elkilenmesi ve dogal yapının dcgı^mcsı. hir v»k ulrlcriıı (ku^lar. kelebekler ve digcr lozlayıcılar gb.) sıltnmesi gibı yansımalar scrgilcmekıedir. liunun difjinda u Trrmin«lör gen w olarak da adlandmlan kısır lohumlann yayginla^nı a sı, çiflçilerin ürünlcrinden tohıımluk SIIHmanıa%ı ve uluslararası lekcllere sureklı bagıııılıhğı artlırınaktadır. Bu ise pek w o iıca*k ri sorunları da hirlikle getirmektedır. Ayrıea gen aklarılınış çe$itlcrin püfcntlcıırnesi dognılnısıında da çcşitli İıukııksaL sosyal vc etik surunlar ^ckillenmcktedir. Uütün bunlara bir de ulualararusı baskılurla, ya^anan yoııelscl vepolitik /afiyeiler de eklenince, sorunlar fllkesel ve evrensel boyutlarda devleşeeektir. IIIMIMIIİ tllll •••••••••••*•••*•*••••**•••••«••••••••••••••••*•••••••'•••••«•••••••••»•>••••*•••••••••>• 10 • I • J 1 t