Katalog

ENERJİ EKONOMİSİ Banu SALMAN EMO Basın Danışmanı 628 sayılı Elektrik Piyasası Yasası’nın yürürlüğe girmesinin ardından özel sektörün beklenen yatırımları gerçekleştirmemesi nedeniyle ortaya çıkan elektrik sıkıntısı ile Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği’yle (DUY) kurulan borsa sistemi birleşince, elektrik karaborsaya düştü. Karaborsadan yapılan alımlar 2007 yılında kamuya 1.3 milyar YTL kaybettirdi. Yapişletdevret, yapişlet, işletme hakkı devri gibi kamu santrallarına göre pahalı satış yapan özel sektör santralları da dahil olmak üzere DUY sistemi öncesinde kamuya kilovatsaat başına ortalama 78 Ykr düzeyinde olan elektrik birim maliyeti, karaborsada 2007 yılında 19 Ykr’yi aştı. İlk olarak 3 Kasım 2004 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanan Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği ile 8 Kasım 2004 tarihinden itibaren elektrik alanında “sanal piyasa” adı verilen bir uygulama başlatıldı. 4628 sayılı Elektrik Piyasası Yasası çerçevesinde özel sektör tarafından yapılması beklenen yatırımların gerçekleşmemesi nedeniyle elektrik sistemi bıçak sırtı bir dengede sürdürülmeye başlandı. AKP Hükümeti’nin 2007 yılı dışında su gelirlerinin (barajlardaki su miktarı) iyi bir düzeyde seyretmesi sayesinde büyük ölçüde kazasız sürdürdüğü bu bıçak sırtı denge ilk kırılma işaretini 2006 yazında gösterdi. Özellikle doğalgazla üretim yapan santrallar, elektrik fiyatlarına zam taleplerinin karşılanmaması nedeniyle elektriğin ucuz olduğu saatlerde üretimden çekilerek sistemden elektrik satın alma, buna karşılık fiyatların daha yüksek olduğu saatlerde sisteme girerek elektrik verme uygulamasına başladılar. Zam baskısına dayanan bu işleyişe trafo merkezindeki bir arıza ve sisteme dışarıdan müdahale anlamına gelen belli bir bölgeye elektrik verilmesine yönelik siyasi bir baskı da eklendiğinde 1 Temmuz 2006 gecesi, bıçak sırtı denge çöktü. Ülkenin batısındaki 13 ilde 6 saatlik uzun bir kesinti yaşandı. Bu çöküntünün ardından bir dönem elektrik alanında çok eleştirilen sözleşmelerdeki fahiş fiyat ve alım garantilerini aratmayan bir piyasa sistemi açıldı. Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği’nin nakdi olarak uygulanması olarak adlandırılan bu sistemle, santrallara yüksek fiyattan elektrik alım garantisi sağlandı. Yatırım sıkıntısı içindeki Türkiye’de DUY olarak adlandırılacağımız bu elektrik borsası, tam bir karaborsaya dönüştü. Karaborsanın yükünü kamu çekerken, sistemin devreye sokulmasından 1.5 yıl sonra karaborsa fiyatları aile faturalarına yansımaya başladı. Bu yılın başında yüzde 20 düzeyinde yapılan 21 ENERJİ hakkı devri (İHD), otoprodüktör, mobil santrallar adı altında farklı koşullara göre yakıt temin edip elektrik satan şirketler yaratıldı. EPDK’nin kuruluşuyla serbest piyasa koşullarında rekabet yaratılacağı söylemiyle bu bölünmelere yenileri eklendi. Bu çerçevede “üretim lisansı, otoprodüktör lisansı, dağıtım lisansı, iletim lisansı, toptan satış lisansı, perakende satış lisansı” adı altında piyasada 6 ana faaliyet alanı belirlendi. Elektrik birim maliyeti, DUY sistemiyle 78 Ykr’den 19.13 Ykr’ye fırladı 4 Elektrik karaborsaya düştü Santrallar, sisteme elektrik verilmesi anlamına gelen yük alma yanında sistemde ihtiyaç olmaması nedeniyle satacaklarını bildirdikleri elektriği sisteme vermemeleri anlamına gelen yük atma fiyatları sunuyorlar. Geçmiş dönemde yük atma denilen sistemden çıkışlar için yani üretilmeyen elektrik için ödeme yapılmadığı dikkate alındığında, DUY’da yalnızca sisteme verilen elektrik için değil, verilmeyen elektrik için de ödeme yapıldığı görülüyor. zamla birlikte gündeme getirilen otomatik zam sistemi henüz devreye alınmadan, şubat ayı yeni zam tartışmalarına sahne oldu. Türkiye Elektrik Üretim İletişim AŞ (TEAŞ) ve Türkiye Elektrik Dağıtım AŞ (TEDAŞ) olarak ikiye bölündü. Ardından TEAŞ’ın da 3 bölünmesiyle Elektrik Üretim AŞ (EÜAŞ), Türkiye Elektrik İletim AŞ (TEİAŞ) ve Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt AŞ (TETAŞ) oluşturuldu. EÜAŞ 6 portföy şirketine bölünürken, TEDAŞ da dağıtım hatlarının işletme hakkını devrettiği 20 dağıtım şirketine ayrıldı. Böylece Kayseri ve civarı ile birlikte 21 dağıtım şirketi yaratıldı. Elektrikte 3 piyasa Elektrik ticaretinin yapıldığı dönemlerin ayrıştırılmasına dayalı olarak piyasa da parçalandı. Bu parçalanmaya göre ikili anlaşmalar denilen görece uzun vadeli elektrik satış anlaşmalarının yapıldığı ticaretin yanında, gün öncesi denilen spot piyasa olarak adlandırılan ikinci bir piyasa oluştu. Ayrıca gün öncesinde talep tahmini ile arzın tam zamanlı olarak dengelenememesinden kaynaklanan gün içindeki elektrik ticaretini kapsayan üçüncü bir piyasadan söz etmek gerekiyor. Bu dengeleme piyasası, özellikle sistem kısıtları denilen yani bir bölgede arıza olması ya da bir bölgede talep yüksek olmasına karşın elektrik üretiminin yetersiz kalmasına bağlı elektrik ticaretinin yapıldığı yeri oluşturuyor. Alınmayan elektriğe ödeme DUY sisteminde bu 3 piyasadaki elektrik üretim miktarları görülmekle birlikte ticaret ve fiyatların oluşumu açısından gün öncesi piyasa belirleyici oluyor. Sistemde dengeleme birimi adı verilen 20 megavatın üzerinde kurulu güce sahip santrallar, fiyat tekliflerini sunuyorlar. Santrallar, sisteme elektrik verilmesi anlamına gelen yük alma yanında sistemde ihtiyaç olmaması nedeniyle satacaklarını bildirdikleri elektriği sisteme vermemeleri anlamına gelen yük atma fiyatları sunuyorlar. Geçmiş dönemde yük atma denilen sistemden çıkışlar için yani üretilmeyen elektrik için ödeme yapılmadığı dikkate alındığında, DUY’da yalnızca sisteme verilen elektrik için değil, verilmeyen elektrik için de ödeme yapıldığı görülüyor. Hem yük alma, hem de yük atmaya ilişkin ikişer fiyat teklifi ise, santralın kurulu gücüne bağlı olarak asgari üretim düzeyinin üzerinde ya da altında kalınmasına göre daha yüksek fiyat verilmesi olanağı sağlanmış olmasından kaynaklanıyor. Bu şekilde santrallardan bir ay için iki döneme (ayın ilk 10 günü ve ayın son 20 günü denilebilir) ilişkin saatlik teklifler toplanıyor. Kamu bin bir parça Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu’nun (EPDK) 20 Temmuz 2006 tarihli kararıyla 1 Ağustos 2006 tarihinden itibaren DUY sistemi açıldı. Bu sistemin işleyişini anlayabilmek için öncelikle bir kamu hizmeti olarak elektrik alanının piyasalaştırılmasına yönelik bütüncül yapınan nasıl parçalandığını görmek gerekiyor. Türkiye Elektrik Kurumu bünyesi altında sürdürülen elektrik üretim, iletim ve dağıtım hizmetleri, önce Özel sektör yamalı bohça Kamu tarafındaki bu parçalanmanın yanında özel sektör tarafında yapişletdevret (YİD), yapişlet (Yİ), işletme Özel serbest, kamu zorunlu DUY piyasasına, üretim lisansı sahibi santrallar, otoprodüktörler, toptan satıcılar ve perakende satıcıların katılması öngörülüyor. Mevcut piyasa yapısında DUY kapsamında özel üretim şirketleri, otoprodüktörler, EÜAŞ ve “Yİ,YİD, İHD ile EÜAŞ’tan” elektrik satın alan TETAŞ piyasaya giriyor. Bu ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ ENERJİ