Katalog

O kuduğum Kitaplar METİN CELÂL Modern Ermeni Edebiyatı Ermeni edebiyatından yayımladığı kitaplarla tanınan Aras Yayınları 20. yılını Prof. Kevork B. Bardakjian’ın “Modern Ermeni Edebiyatı” adlı kitabıyla kutluyor. Bardakjian’ın eseri Ermeni edebiyatı üzerine yapılmış en önemli çalışmalardan. Bir kaynak kitap. rmeni edebiyatının çok uzun bir geçmişi var. MÖ 500 – MS 1500 arası “Klasik Ermeni Edebiyatı” olarak adlandırılıyor. Bardakjian’ın “Modern Ermeni Edebiyatı” (Ekim 2013, çev. Fatma Ünal Maral Aktokmakyan, Aras yay.) Ermeni edebiyatının son beş yüz yılını, 1500 1990 tarihleri arasını ayrıntılı bir biçimde anlatıyor. Ermenice, Hint – Avrupa dillerinden. MÖ 5. yüzyıldan itibaren varlığı kaydedilmiş. 405 yılında Aziz Mesrop Maştots Ermeni alfabesini bulmuş ve Ermeni alfabesi ile yazılmaya başlanmış. “Klasik Ermenice” Ortadoğu ve Anadolu’nun önemli dillerinden biri olarak kayıtlara geçmiş. Alfabenin bulunması ile birlikte de Ermenicede eserler verilmeye başlanmış. Günümüzde İstanbul kaynaklı Batı Ermenicesi ve Erivan kaynaklı Doğu Ermenicesi kullanılıyor. “Klasik Ermenice” ise kilise tarafından yaşatılmaya çalışılıyor. Bardakjian çalışmasını basılı Ermenice eserlerle sınırlamış. Zorunlu olmadıkça el yazmalarını ve yabancı dillerde yazan Ermeni yazarları çalışmaya dahil etmemiş. 1500 – 1800 yılları için edebiyat kavramını geniş tutarak tarih, felsefe, din gibi sosyal bilimlere dahil edilebilecek kitapları da araştırmasının kapsamına almış. On dokuz ve yirminci yüzyıllarda sadece edebi eserlere yoğunlaşmış. Bardakjian tarihsel gelişmeleri de anlattığı için Ermeni tarihindeki önemli dönüm noktalarının edebiyata nasıl yansıdığını da öğrenmiş oluyoruz. Siyasi, kültürel, toplumsal gelişmelerin yanında dini olayların da hem hayat hem de edebiyat üzerinde önemli etkileri olduğu anlaşılıyor. Bardakjian’ın yazdığı gibi “Kilikya Krallığı’nın 1375’te Mısır Memlukları tarafından yıkılmasından sonra Ermeniler 1918’e kadar bir devlete sahip olamamış.” O nedenle kültürel yapılarını kilise aracılığıyla korumuş ve geliştirmeye çalışmışlar. Edebiyatla dinin yoğun ilişkisinin nedeni de böylece anlaşılmış oluyor. “Modern Ermeni Edebiyatı” iki ana bölümden oluşuyor. “Ermeni Edebiyatının Genel Tarihi 15001990” başlıklı bölümde başlıkla uyumlu biçimde genel olarak tarihi bilgiler verildikten sonra yazarların eserleri üzerinden kronolojik olarak Ermeni edebiyatı anlatılıyor. 19 ve 20. yüzS A Y F A 12 n 12 E yıllara gelince ise daha farklı bir bölümleme gerekiyor. Ermeniler hem Ortadoğu ve Anadolu’da yaşananlardan hem de dünyanın dört bir yanına göçmek zorunda kaldıkları için uluslararası gelişmelerden doğrudan etkileniyorlar. Doğu ve Batı Ermenileri arasındaki dil ayrımına kadar varan farklılıklar da kronoloji dışı ayrımlar yapmayı gerektiriyor. Bardakjian’ın 19. yüzyılda Ermeni edebiyatının altın çağını yaşadığını belirtirken ne kadar haklı olduğunu da verilen eser sayısınını çokluğu ve çeşitliliğinden gözlemlemek mümkün. Doğu ve Batı Ermeni toplumlarında Ermenice edebiyat farklı yönelimler ve etkilerle gelişiyor. 1915’le birlikte Batı Ermeni Edebiyatı tüm önemli yazarları ile birlikte neredeyse yok edilmiş. Ermenistan’da Sovyetlerin etkisi ile sosyalist nitelikte kendine has bir edebiyat oluşurken, diğer yanda da diyaspora edebiyatı gelişmiş. Bardakjian yazarlar üzerinden Ermeni edebiyatının tarihini anlatmakla kalmıyor, önemli çözümlemeler yaptığı gibi eleştiriler de getiriyor. Kitabın ikinci bölümü 1500 – 1920 tarihleri arasında doğmuş yazarların biyografi ve bibliyografyasından oluşuyor. Tanıtımda belirtildiği gibi “Dört yüze yakın edebiyatçının biyografilerini, eserlerini, başka dillere çevrilen kitaplarını ve tüm bunlar üzerine yazılmış eleştiri yazılarını bir araya getiren kapsamlı bir başvuru kaynağı niteliğinde” bu bölüm. Bardakjian’ın “Modern Ermeni Edebiyatı” Ermeni edebiyatını öğrenmek isteyenler kadar Ermenice yazan bir yazar hakkında araştırma yapacaklar için de ilk başvurulacak kaynak eser. EDEBİYATTA ERMENİLER Murat Belge’nin “Edebiyatta Ermeniler” (2013, İletişim yay.) bu konuda Türkçede yazılmış ilk kitap olmasıyla önemsenmesi gereken bir çalışma. İsminin kapsayıcılığıyla, arka kapak yazısıyla beklentiyi yükselten bir görünümü var. Arka kapakta şöyle yazıyor; ‘Murat Belge Edebiyatta Ermeniler’de, toplumsal hafızada takılıp kalan, edebiyat aracılığıyla ortaya çıkan ‘Ermenileri’ inceliyor. Hangi dönemde, hangi romanda Ermeniler 2013 Prof. Kevork B. Bardakjian nasıl yer aldılar? Toplumun olağan bir parçası iken ne zaman ‘düşman’ oldular? Kıyım, edebiyatımızda nasıl işlendi? Kıyımın ve mülkiyet transferinin ortaya çıkardığı ‘yeni’ dönem, romanlarda nasıl anlatıldı? Osmanlı’dan Cumhuriyet’e devreden edebî miras içinde Ermenilere ne oldu? Murat Belge ele aldığı roman ve şiir örneklerine bu soruları yöneltirken, bir yandan da milliyetçiliğin edebiyatta hangi zihinsel performanslarla zuhur ettiğini, bastırılanın bilince nasıl çıktığını ve edebî dili nasıl etkilediğini inceliyor.” “Tarihçi ‘Mugalatası’” başlıklı giriş yazısında belirttiği gibi Murat Belge’nin tarihçi değilse de “edebiyat tarihçisi” sıfatını kullanma hakkı var çünkü dediği gibi diploması var. Estetik bakışı, eleştirmen tavrı olduğunu da biliyoruz. Yine aynı yazıda “Bu kitapta, okuyabildiğim, erişebildiğim kadar, Murat Belge Türkiye’de üretilmiş edebiyatta (bir ‘güzel sanat’ olarak edebiyat içinde) Ermeni sorunsalının nasıl ele alındığına bakacağım” diyor. Bu cümlelerdeki “erişmek” ve okumak” sözcüklerinin anahtar nitelikleri olduğunu ise makalelere geçince anlıyoruz. Murat Belge “diplomalı edebiyat tarihçisi” ve de yine kendi belirttiği gibi “akademisyen” olsa da bilimsel nitelikte bir çalışma yapmamış. Kitap yazılardan oluşuyor. Yazılar kitaplaştırılmadan önce dergilerde yayımlanmış. Kitaplaştırma aşamasında da makaleler elden geçirilip bir bütünlük sağlanmaya çalışılmamış. Örneğin okunup değerlendirilen kitapların kronolojik bir sıralaması bile yapılmamış. Ama Belge “tarihçi değilim, diplomam var edebiyat tarihçisi sayılırım herhalde” gibi sözlerle kendi konumunu küçümsemeye çalışsa da tarihi açıdan tartışmaya değer önemli tezler geliştirmesinin yanında, değerli edebi eleştiriler de yapıyor. Murat Belge’nin ifadelerinden okuyup değerlendireceği kitaplarla ilgili bir kaynakça çalışması yapmadığı gibi bir yöntemi de olmadığını anlıyoruz. Bulduklarıyla yetiniyor, bilmediğim, erişemediğim kitaplar var mı diye araştırmasını genişletmiyor. Yine de Türk edebiyatının konuya değinen belli başlı eserlerini değerlendirdiğini belirtmeliyim. “Konu hakkında benim de oldukça köklü bir bakışım ve değerlendirmem var” diyor. Bu bakış ve değerlendirmeyi de giriş yazılarında açık yürekle yazmış. Edebiyat eserlerini “bu bakış ve değerlendirmey’le bir başka bir deyişle önyargı ile okuyor ve öncelikle edebi ve estetik açıdan değil “etik, tarih, psikoloji ve sosyoloji çerçevesinde eleştiri”yor. Yine de zaman zaman edebi eleştiriler de yapmış. Değerlendirilecek kitap seçiminin erişilebilirlik yanında kendi “bakış ve değerlendirme”sini kanıtlayacak eserlere öncelik verilerek yapıldığı kanısı oluşuyor. Çünkü, kendisinin de belirttiği gibi siyasi koşullanmalarla yazılmış, edebi değeri olmayan hatta edebiyat eseri olmadığı bilinen kitaplara da yer vermiş. Devletin resmi tezlerini desteklemek için roman müsveddeleri yazanları, Ermeni isimlerini bile doğru bilmeyecek kadar ele aldıkları konuya uzak bir halde ve siyasi önyargılarla yazmaya girişenleri okumak, uzun uzun değerlendirmek gerekli miydi? Gerekli olabilir ama bu dediğim gibi “edebiyat”la ilişkili bir çaba değil. Murat Belge giriş yazısında “bir ‘güzel sanat’ olarak edebiyat içinde” eserleri değerlendireceğini söylüyor, kitabına koyduğu ad da bu beklentiyi yaratıyor. Yine girişte “Türkiye’de üretilmiş edebiyat” deyip sonra yazıları sadece Türk yazarlarla sınırlaması, çoğu Türkçe yazmış ya da Türkçeye çevrilmiş Ermeni edebiyatçılara yer vermemesi eleştirilmişti. Buna Kürt edebiyatının okuma listesi dışında bırakılmasını da ekleyebiliriz. Bu haliyle Murat Belge’nin yazıları Türk edebiyatında Ermeniler hakkında yazılacak bir kitap öncesinde yapılmış okumalarda alınan notların derlemesi olarak değerlendirilmeli herhalde. Murat Belge bu kitapla “Edebiyatta Ermeniler”in üzerinde çalışılması gereken, bakir bir alan olduğuna dikkati çekmiş. Ötesini ise daha kapsamlı bir çalışma olarak bekliyoruz. n K İ T A P S A Y I 1243 A R A L I K C U M H U R İ Y E T