Katalog

Fernando Pessoa'nın felsefe notlarından bir seçki İnsanlığın ortak mirası Pessoa Fernando Pessoa’nın not ve dosyalarından oluşan elyazmaları arşivinden derlenen “Felsefi Denemeler”, hemen hemen hiçbir yerde yayımlanmamış ve pek bilinmeyen metinlerden oluşuyor. Pessoa, felsefe notlarında birçok konu üzerinde dururken Pascal, Herakleitos, Schopenhauer, Aquinolu Thomas ve Kant gibi çeşitli düşünürlere dokunuyor. r Ali BULUNMAZ rken yaşta hayatını kaybeden şair ve ressam Fernando Pessoa, geriye binlerce nottan oluşan elyazmaları bırakmıştı. Bunlardan bir grup not, İngilizce kaleme aldığı felsefe denemeleriydi. Pessoa'nın düşünme çizgisini bize gösteren bu felsefe notları aynı zamanda pek çok fikir insanının, felsefecinin ve düşünürün görüşlerinden yola çıkan yazarın, onlar yardımıyla giriştiği sorgulamanın da yansıması. öne çıkar; yazarın karakteristik yanı burada da belirir: “Benim aklım, karakteri gereği, başlangıçlarla sonlardan nefret eder, çünkü bu noktalar kesinlik taşır.” Pessoa'nın dışkimlikler yaratışı da bu bitmemişliğin veya kesinlik hoşnutsuzluğunun bir yansıması olabilir pekâlâ. Çünkü felsefe notlarında da başka yerlerde de görüldüğü gibi Pessoa, o dışkimlikler aracılığıyla farklı farklı alanlara ve çeşitli işlere bulaşır, kendini sürekli diri tutar. Bu yüzden kimi metinler ve notlar anonimmiş gibi görünür, bazıları dışkimliklerce imzalanmıştır bazıları da bizzat Pessoa tarafından. Tüm bunlar da bize çeşitlilik ve zenginlik olarak geri döner. YÜZLERCE YILLIK TARTIŞMALAR Felsefi Denemeler'deki konu zenginliği ve dokunduğu düşünürlerin fazlalığı, Pessoa'nın imza çeşitliliğini bütünler. Öbür taraftan, onun ne kadar çatallı yollara saptığını da anlarsınız. Pessoa, üstünkörü ve öylesine felsefe yapmaz; üzerinde çok uzun zaman düşündüğü belli olan felsefenin en baba damarlarında gezinir. Bir bakmışsınız yılların tartışması ve adeta gayya kuyusu akılcılığın sayfalarında ve yan yollarında (Aquinolu Thomas, Kant vd.) turlar, bir bakmışsınız özgür irade gibi aklı boncuk eden arka sokaklarda: “Bir şey ya özgürdür ya da değildir, ya biridir ya öteki. İkisinin ortası yoktur. Fiziksel anlamda özgür olmadığımız sürece, bir başka şey başka bir şeyden daha özgür değildir. (...) Benim görüşüme göre özgür irade fikri, ilkel ve doğal olan fiziksel özgürlük fikrinin 2 0 1 3 Fernando Pessoa’nın binlerce sayfalık elyazmalarından oluşan felsefe notları, daha önce yayımlanmamış ve ölümünün ardından yoğun çalışmalardan sonra okurlarla buluştu. takılır. Burada durup bir parantez açmak gerekirse Pascal'ın onun gözünde önemli bir yere sahip olduğu seçilir. Elbette ele aldığı öbür düşünürlerden açık ara koşmuyor ama yine de Pascal, Pessoa'nın hayli yararlandığı, üzerinde çok fazla durduğu bir isim. Notlarda Pascal'dan bir sürü alıntı yer alsa da şu hem ironik hem de dikkat çekilmesi gereken bir değini: “Pascal bahse girmemiz gerektiğini söyler. Eğer yeniden yaşama dönerse yanıtımı kavrayabilir: Tanrı hiçbir şeyi engellememiştir. Bunu, aklın önermesiyle yani karar vermeme gücüyle yasaklamıştır.” PESSOA'NIN SERSERİLİĞİ Sistematik bir tavır bulamakta zorlandığımız Pessoa'nın zaten böyle bir vaadi ve derdi de yok. Paulo Borges, onun bu yanını doyurucu biçimde özetler: “Pessoa, kişilik taşımama ve hiç kimse olma radikal deneyimini yaşayan, bu deneyimin tam kalbinde 'kendini her şey olarak düşleme', 'her yönde her şey olma' ve 'duyumsama' olanağını keşfeden, Ömer Hayyam'la ilgili parçada okunduğu gibi her anını 'hem ardışık hem de dağınık iç dünyasında' yaşayan çelişkili bir düşünürdür.” Pessoa, kendi düşünme yollarını inşa ederken notlarında yer alan (ve almayan) düşünürlerin görüşlerinden yararlanır. Paulo Borges'in dediklerine ek olarak Pessoa, kolay kolay etiketlenebilen, herhangi bir ortaklığın içine sokulabilen ve bir sistemde konumlandırılabilecek biri değil. Onun ortaya koyduğu ne varsa büyük ve zorlu bir labirentin koridorlarında sarsak biçimde; sağa sola çarparak ama ayakta kalarak gezinmeye benziyor. Pessoa, bir tür felsefi serserilik peşinde ve kim ne derse desin bunu çok iyi başarıyor. Bu, Pessoa'daki (yine Paulo Borges'in dediği gibi) insandışı olmadan insan olanı açığa çıkaracak türden bir felsefi serserilik. Pessoa'yı böyle davranmaya iten söyleyecek sözü olma durumundan kaynaklanan huzursuzluk, ondaki sistematiklikten uzak yanla birleşip insanla ve yeryüzüyle ilgili bir dolu kuram ve düşünürü ayrıntıyla ama aynı zamanda son derece yalın, hatta sıradan şekilde ele almasını sağlar. Pessoa'nın felsefeye neden bu kadar önem verdiğini ve üzerine bu denli eğildiğini anlamak zor değil. Onun derdi mevcut insan olma durumunu aşmak; kendi üzerine eğilip Nietzsche'nin değer yaratan ve değer atfeden “üst insan”ına dönüşmek. Pessoa böylece hem bir düşünür konumuna yükselir hem de bir kültür işçisi olur. Edebi yapıtlarında, şiirlerinde ve yazılarında sürekli kendi var oluşunu anlamlı kılmaya yönelik hamleler yapar, felsefe notları ve en azından onları derleyip toplayanlarca bir bütün haline getirilmeye çalışılan Felsefi Denemeler'inde, tüm ortaya koyduklarıyla beraber kendisinden önce insanlığa sunulan düşüncelere dair söyleyeceğini söyler. Yorumları, eleştirileri ve söyledikleriyle Paulo Borges'in de altını çizdiği gibi Pessoa, “insanlığın ortak mirasına” ve “kültürel bir fenomene” dönüşür.n [email protected] Felsefi Denemeler/ Fernando Pessoa/ Çeviren: Ümit Şenesen/ Aylak Adam Yayınları/ 224 s. K İ T A P S A Y I 1240 E “FELSEFEYLE HAYAT BULAN BİR ŞAİR” Önceki metinlerinde olduğu gibi Felsefi Denemeler'de de Pessoa iki kimlikle karşımıza çıkar: Charles Robert Anon ve Alexander Search. Bu iki kimlikle beraber şiir, edebiyat ve resimle çok uyumlu biçimde felsefeyi birleştiren Pessoa, 19061907 arası aldığı felsefe dersleri sırasında Felsefi Denemeler'in şablonunu oluşturur. Pessoa'nın pek çok metni ve elyazması hızla yayımlanırken felsefe notları gecikmeli olarak gün ışığına çıktı. Aslında yazarın felsefeyle edebiyat ve şiiri bir şekilde birbirine bağlaması; bunların içine sürekli felsefi kavramlar yerleştirmesi, onun düşünme üzerine düşünmeye ne kadar meraklı olduğunu da gösteriyor. Kendisini “felsefeyle hayat bulan bir şair” olarak tanımlaması da bunu destekliyor. Hepsinin yanında edebiyat ve şiirden bağımsız biçimde felsefeye ayrı bir dosya açması ise Pessoa'nın felsefe merakının yoğunluğunun işareti; keza Pessoa arşivi felsefe denemeleri ve notlarıyla dolu. Pessoa'nın öbür not ve dosyaları gibi Felsefi Denemeler'i de bitmemişliğiyle S A Y F A 8 n 2 1 ahlaki dünyaya uygulanmasıdır. (...) Schopenhauer ilkel özgürlük kavramının tamamen fiziksel kavram olan 'engellerin yokluğu' olduğuna işaret etmiştir. Bizim insani özgürlük anlayışımızda bu kavram yatar. Kimse bir aptalı ya da deliyi sorumlu tutmaz.” Pessoa, özgür irade konusunda kendini bu görüşlerle sınırlamaz; onun kader ve doğadaki kesinlikle çatışmasını ve çelişkili yapısını da inceler, psikolojik çözümlemelere de başvurur. Özgür irade tartışmaları Pessoa'yı doğal olarak sorumluluk konusuna yönlendirir ve “sorumluluk ahlaki değil tamamen toplumsaldır; ahlaki açıdan sorumlu kimse yoktur” oradan da “sorumluluk ahlaki değil, toplumsaldır; bir birey olarak kimse sorumlu değildir ama toplumun bireyleri olarak herkes sorumludur” cümlesine götürür. Sonrası çorap söküğü gibi gelir: Neden, yanılgı, duyum... Bu, her biri yüzyıllardır süregelen tartışmalarla büyüyen ve günümüze taşınan konularla ilgili olarak Pessoa yükü epey ağır notlar biriktirir. Üstelik felsefenin kendine tanıdığı o özel haktan da yararlanır: Kendini çürütür, görüşlerini değiştirip başka tezlerle temellendirme kartını açar. Pessoa felsefenin kendisine sunduğu bir başka özel hakkı da sonuna kadar kullanır, eleştiri yardımıyla eskilere gider; Herakleitos, Aquinolu Thomas ve Pascal'ın görüşlerini masaya yatırır: Vakti zamanında onların ortaya koyduğu her şey Pessoa'nın zihninin süzgecinden geçer, eleştirel gözüne K A S I M C U M H U R İ Y E T