Katalog

smail Hakkı Uzunçarşılı’dan bir tarih araştırması Osmanlı Tarihinden Portreler Cumhuriyet dönemi tarihçiliğimizin öncü adlarından İsmail Hakkı Uzunçarşılı’nın makalelerinden oluşturulan Osmanlı Tarihinden Portreler: Seçme Makaleler I isimli kitap, Osmanlı tarihinden on altı portre sunuyor. Sanat, siyaset, bilim, kültür dünyasından seçme kişiler, kimi bir macera romanı kahramanı niteliğinde, kimi yükselme hırsıyla dolu, kimi ağırbaşlı kişilikler şeklinde karşımıza çıkıyor. Ë Haşim ŞAHİN 3 Ağustos 1888’de Eyüp’te doğan, soyadını babasının Uzunçarşı’da esnaf olmasından dolayı alan İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Cumhuriyet döneminin yetiştirdiği en önemli tarihçilerden birisiydi. Uzunçarşılı’nın zorluklara meydan okumaya ne kadar kararlı bir şahsiyet olduğu, daha üniversite yıllarında iken Eyüp’ten Beyazıt’a kadar yürüyerek gidip gelmesinden anlaşılsa da o, asıl ününü üst üste konulduğu zaman boyunu geçecek sayıda eser vermesiyle kazanmıştı. Uzunçarşılı, fakültenin üçüncü sınıfına geldiğinde, içinde “hoca olup kürsüye çıkma hevesi” bu uğrunda çalışmaya başlamış, öğretmenlik yaptığı süre boyunca, tıpkı dönemindeki diğer meslektaşları M. Çağatay Uluçay, İbrahim Gökçen ve diğerleri gibi o da görev yaptığı bölgelerin yerel tarihi ile ilgili bilgi, belge ve kitabe gibi dokümanları toplamış, yayınlamış ve tarih bilimine ciddi katkılar sağlamıştı. “İLMİNİZE DEVAM EDİNİZ…” Uzunçarşılı, ilk görev yeri olan Kütahya’dan Yunan işgali dolayısıyla ayrılmak zorunda kalınca, Kastamonu’ya tayini çıktı ve burada Açıksöz gazetesinde yazılar yazmaya başladı, ayrıca, 1922 yılında Doğu isimli bir dergi çıkararak yayın müdürlüğünü üstlendi. Uzunçarşılı’nın Kastamonu’dan sonraki durağı Balıkesir (Karesi) oldu. Bu şehir, büyük tarihçinin hayatında pek çok değişikliği de beraberinde getirdi. Burada, lise ve Milli Eğitim Müdürlüğü yaptı. Ankara’ya atanarak Milli Eğitim Bakanlığı İlköğretim Genel Müdürlüğü ve müfettişlik yaptıktan sonra 1927’de Balıkesir Mebusu oldu. Yine bu şehirde, ileride ailesinin tarihi hakkında, Çandarlı Vezir Ailesi adını taşıyacak çok değerli bir eser kaleme alacağı EmiSAYFA 20 1 EYLÜL 2 ne Safiye Hanım ile hayatını birleştirdi. Balıkesir’in tarihine dair Karesi Lisesi Salnâmesi, Karesi Tarihçesi, Karesi Meşâhiri isimli eserlerini yayınladı. İsmail Hakkı Uzunçarşılı milletvekili olduğu sırada, Reşid Galib Bey’in Maarif Vekilliği zamanında, Atatürk’ün emriyle, o zamanki adı Darülfünun olan İstanbul Üniversitesi’nde Tarih Bölümü’nde ders vermeye başladı. Bundan sonraki bütün zamanını Osmanlı Arşivi’nde, Topkapı Sarayı Arşivi’nde ve Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde geçiriyor, daha önce hiç değinilmemiş, özellikle medeniyet ve teşkilat tarihine dair çok önemli konularda kitaplar ve makaleler yazıyordu. Kendisini bu konuda destekleyenlerin başında Gazi Mustafa Kemal Atatürk geliyordu. Hatta bir defasında Atatürk, ilmini çok beğendiği Uzunçarşılı’yı Büyük Millet Meclisi’nde gördüğü zaman, “Hocam siz burada ne arıyorsunuz, buradaki işleri biz yaparız, siz ilminize devam ediniz” diyerek ünlü tarihçinin araştırmalarından duyduğu memnuniyeti ve desteğini ifade etmişti. Uzunçarşılı da Atatürk’ün bu desteğini boşa çıkarmayacak, kısa süre sonra Osmanlı Tarihi isimli altı ciltlik eserini, ardından da sırasıyla her biri alanında birer şaheser olan ve hâlâ aşılamayan Osmanlı Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Osmanlı Saray Teşkilatı, Osmanlı İlmiye Teşkilatı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları III, Anadolu Beylikleri isimli eserlerini kaleme alacaktı. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, yaz günleri saat dörtten sonra, yanında çok sevdiği torunu Cihan da olduğu halde, Emirgân/ Çınaraltı’nda Boğaz’a karşı nargile içerek geçirdiği birkaç saatin dışında vaktinin hemen hemen tamamını yazmakla, okumakla ve araştırmakla geçirdi. Öyle ki, bu büyük tarihçinin ölümü bile yine araştırma yaparken gerçekleşti. Uzunçarşılı, 10 Ekim 1977’de, kendisini biraz rahatsız hissetmekle birlikte, Sarıyer Büyükdere’deki evinden çıkıp her zaman olduğu gibi yine Topkapı Sarayı Arşivi’ne gitmişti. Arşivde, yazmayı henüz bitirdiği “Ehli Hiref Defterleri” adlı makalesini yayınlanmak üzere Türk Tarih Kurumu’nun yayınladığı Belleten dergisine gönderdikten kısa bir süre sonra rahatsızlanıp hayatını kaybetti. Hayatını ilim yolunda harcayan ve yine bu yolda vefat eden Uzunçarşılı’nın eserleri yazıldığı zamanlardan bugüne kadar, gerek sahip olduğu özgünlük, gerekse değişik konularda çok değerli bilgiler vermesi dolayısıyla başta tarihçiler olmak üzere pek çok sosyal bilimci ve tarih meraklısı okuyucular tarafından okundu ve okunmaya da devam ediyor. OSMANLI TARİHİNiN YÜZLERi Uzunçarşılı’nın sayıları yirmiyi geçen kitabının yanı sıra, başta Belleten ve Belgeler dergileri olmak üzere değişik dergilerde çok sayıda makalesi yayınlandı. Uzunçarşılı’nın kitapları kütüphanelerin ve tarihe meraklı olan hemen her okuyucunun kütüphanesindeki başköşedeki yerini korumaya devam etmekle birlikte, bilhassa dağınık haldeki makalelerinin bir araya toplanması ve bir kitap haline dönüştürülmesi, büyük tarihçinin yazdığı çok sayıda makalenin derli toplu olarak kullanımı açısından büyük önem taşıyordu. Uzunçarşılı’nın ölümünün üzerinden yaklaşık otuz yıl geçmesine rağmen eksikliği açık bir şekilde hissedilen bu önemli iş, eeditörlüğünde bir araya toplanarak kitap haline getirildi. İki cilt olarak neşredilmesi planlanan bu eser lerden ilki Osmanlı Tarihinden Portreler: Seçme Makaleler I adıyla yayımladı. Eser, Nuri Akbayar’ın sunuş yazısından sonra Osmanlı Devleti’nin erken döneminden başlamak üzere, kronolojik olarak önemli devlet adamlarının biyografilerinin yer aldığı on altı yazıdan meydana geliyor. Eserdeki ilk portre, Orhan Gazi döneminden Fatih Sultan Mehmet devrinin başlarına kadar Osmanlı siyasî tarihine damgasını vurmuş olan ünlü bürokrat ailesi Çandarlıların ilk ferdi ve bir anlamda Çandarlı ekolünün başlatıcısı olan Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa. Halil Hayreddin Paşa’nın tahsili, kadılığı, kazaskerliği, vezirliği, kumandanlığı, tesisleri ve hakkında yapılan mütalaalar bu yazıda değinilen başlıca konular. İkinci yazı, Fetret döneminden itibaren adı sıkça duyulmaya başlayan, Çelebi Mehmed ve II. Murad döneminin önemli vezirlerinden olup, 1428’de vebadan ölen Hacı İvaz Paşa’nın hayatına dair. Eserde, bu yazıdan sonra, XIV. asır Osmanlı bürokrasisinde saygın bir yer edinen iki kardeşin, Koca Nişancı unvanıyla da bilinen Celalzâde Mustafa Çelebi’nin ve kardeşi Salih Çelebi’nin hayatlarından bahseden makale yer alır. Makalede, son derece velud bir yazar olduğu ve aralarında Mohacnâme, Rodos Fetihnâmesi Fetihnâmei Karaboğdan ve Selimnâme’nin de bulunduğu on bir tane eser yazdığı bilinen Celalzâde’nin bilhassa ilim adamlığı vurgulanır. Kitapta burada sözü edilenlerden başka, XVII. ve XVIII. yüzyılın önemli ilim ve fikir adamlarından Abdülbâki Arif Efendi’nin; Sultan I. Abdülhamid döneminin ıslahatçı sadrazamlarından Halil Hamid Paşa’nın; Hakkı Mehmed Paşa’nın; meşhur Kaptanı Deryâ Cezayirli Gazi Hasan Paşa’nın; Sultan III. Selim döneminin önde gelen sefirlerinden Tosyalı Ebubekir Ratib Efendi’nin; Nizâmı Cedid ricalinden Kadı Abdurrahman Paşa’nın, Valide Sultan Kethüdası Yusuf Ağa ve Kethüdazâde Ârif Efendi’lerin; Sultan II. Mahmud devrinin otoriter veziri İzzed Mehmed Paşa’nın; evhâmıyla meşhur Sultan II. Abdülhamid’in en güvendiği devlet adamlarının başında gelen Mahmud Celaleddin Paşa’nın; başta Mustafa Reşid Paşa olmak üzere önemli devlet adamlarının doktorluğunu yapan Mehmed Emin Paşa’nın; oğulları Türk müzeciliğinin gelişiminde büyük paya sahip İbrahim Edhem Paşa’nın ailesi ile oğlu Halil Edhem Eldem’in ve Sultan II. Abdülhamid devri sadrazamlarından Kâmil Paşa’nın biyografileri yer alıyor. Bu önemli eserin, Osmanlı tarihinin değişik dönemlerine damgasını vurmuş, önde gelen şahsiyetlerin hayatları, fikirleri, eserleri ve düşünce dünyaları hakkında bilgi edinmek isteyenlerin temel başvuru kaynakları arasında yer alacağı kesin. Osmanlı Tarihinden Portreler: Seçme Makaleler I/ İsmail Hakkı Uzunçarşılı/ Yapı Kredi Yayınları/ 610 s. 2011 CUMHURİYET KİTAP SAYI 1124