Katalog

Türk karikatür tarihinde Turgut Çeviker olayı Karikatürlerle Cumhuriyet Tarihi 19232008 Turgut Çeviker Karikatürkiye adlı üç ciltlik çalışmasında Cumhuriyet tarihine çizgi penceresinden bakıyor. Karikatür, kendi ısırgan diliyle bu sürece başından itibaren tanıklık etti. Karikatürün bu olayları ele alış biçimi de Cumhuriyet tarihinin nasıl oluştuğunu, her dönemin siyasi atmosferini ve zihniyet dünyasını gösteriyor. Karikatürün eleştirel dozundaki düşüklük, demokrasinin dozundaki düşüklüğü de yansıtıyor. “Karikatürlerle Cumhuriyet Tarihi” alt başlığıyla yayımlanan kitapların hazırlık aşamasında Çeviker, Cumhuriyetin 85 yılına yayılan bütün önemli gazete ve dergileri taradı. Ë İrfan YALÇIN aşamını Türk ve gülmece kültürüne adayan Turgut Çeviker, 1986’dan bu yana ürünler veren Türkiye’nin tek karikatür tarihçisi. İlk yapıtı, 18671923 arasında çeşitli dergi ve gazetelerde yayımlanmış karikatürlerden oluşan üç ciltlik Gelişim Sürecinde Türk Karikatürü18671923. Bunun hemen ardından, Tanzimat, Abdülhamit, İkinci Meşrutiyet ve Cumhuriyet öncesi dönemlerinde ürünler vermiş karikatüristlerin küçük boy karikatür seçkileri geliyor: İmzasız Karikatürler Antolojisi Tanzimat, İmzasız Karikatürler Antolojisi Meşrutiyet, Abdülhamit Karikatürleri AntolojisiBurun, N. Berberyan Terakki Edelim Beyler, Halit NaciKaragözün Gör Dediği, Ali Fuat BeyOsmanlı Tokadı, Cemil Cem Silah ve Meşale, Ahmet RıfkıKarşı, Ramiz GökçeGir, Kapanıyorum, İbret Albümü. Çeviker’in daha sonra art arda yayımlanan, günümüzün karikatüristlerine ilişkin yapıtlar da var: Siyaset ArenasıBedri Koraman (1994), Turhan, The World of Turhan Selçuk (1995), Turhan Selçuk, İnsan Hakları (Human Rigths) [1995], Ferruh Doğan (1999), SAYFA 16 1 EYLÜL Karikatürkiye: Y Kara Kutu, Ohannes Şaşkal (2002). KARİKATÜR TARİHİ EMEKÇİSİ Çeviker’in 1993’te bir “mizah kültür dergisi” olarak çıkarmaya başladığı Güldiken, daha çok karikatüre ağırlık veren, gülmece ve karikatür üstüne kuramsal yazılar içeren, okuyucuyu özellikle karikatürün yerli ve yabancı ustalarıyla tanıştıran, dahası gülmece nitelikli film ve tiyatro oyunlarıyla ilgili çeviriler yayımlayan bir dergi; otuz beş sayı sonrasında, gülmece ve karikatür kültürüne ilişkin nitelikli, etkin bir birikim oluşturduğu yadsınamaz kuşkusuz. Güldiken’i yayımlamakla yetinmeyen Çeviker, “mizah kültürü” adı altında bir dizi oluşturarak gülmece ve karikatür kültürüne ilişkin yapıtlar da yayımlıyor giderek: Gülmeye ve Deliliğe DairHippokrates, Yaza Çize –Tan Oral, Erken İslamda MizahFranz Rozenthal, Mizah Yaratma EylemiArthur Koestler, Gülmenin Özü Baudelaire, Grafik Mizah Turhan Selçuk, Karikatür Üzerine YazılarTurgut Çeviker. İşte yukarıda kısaca özetlediğim, belli bir alanda, yıllar yılı süren yoğun bir çabanın ürünleri. Yıllar yıllı kütüphanelere kapanıp on binlerce dergi, gazete ve kitap arasına dalıp Türk karikatürünün hem derindeki hem de yüzeydeki damarlarında dolaşan, en bilinmeyeni, en unutulmuşu bile gün yüzüne çıkaran, Türk çizerine geçmişini parmağıyla gösterircesine gösteren Çeviker’in yaptıkları görmezlikten, duymazlıktan gelinip büyük bir sessizliğe boğulmuştur ne ki; ne bir çizer, ne bir karikatür kurumu, ne de bir üniversitenin sanat bölümü en küçük bir gönül borcu belirtisi göstermemiş, araştırmacı yazarın adını anmaya çekinmiştir adeta. Bu aldırışsızlığı Cumhuriyet Kitap’ta (24 Mart 2011) şöyle dile getiriyor Enis Batur: “Üniversitelerimiz, kültür kurumlarımız yaya kala dursun, o işi gönüllü, üstelik olanakları sınırlı bireyler üstlenmiştir. Tur gut Çeviker gibi adamlar, koskoca fakültelerden fazla yararlı olmuştur. Akademi’nin ölüsünden boşuna söz etmiyorum yıllardır; üniversitelerimiz Kenan Evren’e ya da Orhan Pamuk’a onursal doktoralar vermeye bayılırlar da Çeviker’i fark etmezler bile. İşleri güçleri bir cahiller ordusu yetiştirmek, ellerine birer diploma sıkıştırıp toplumun içine salmak.” Karikatür ve gülmece kültürüyle ilgili olarak yayımladığı yapıtlar dışında, Onat Kutlar Kitabı, Abidin DinoKültür, Sanat ve Politika Yazıları, Türk Edebiyatında Futbol, Cumhuriyet Dönemi MizahıAziz Nesin gibi derlemeleri ve duygusal incelikler taşıyan Hayal adlı bir öykü kitabı da bulunan Çeviker’in, son olarak yayımladığı üç ciltlik Karikatürkiye adlı yapıtıyla şimdiye dek yaptığı bütün çalışmalarını görkemli bir biçimde taçlandırdığını söyleyebiliriz. Karikatürkiye, 19232008 arasındaki sürecin “karikatürize” edilmiş bir panoraması. Birinci ciltte 307, ikinci ciltte 368, üçüncü ciltte 461 karikatür var. Kitabın sonuna eklenen “Karikatüristler Sözlüğü”nde 158 karikatüristin portre karikatürleriyle kısa yaşamöyküleri yer alıyor. Karikatürkiye, Çeviker’in, kitabın oluşturulması sürecinde gerçekleştirdiği yöntemi, çalışma biçimini, elden geçirdiği 500 bin kadar karikatürün hangi ölçütlerle ayıklandığını anlattığı bir önsözle başlıyor. Bazı teknik bilgiler verirken yapıtın oluşmasındaki temel ilkeleri de şöyle sıralıyor Çeviker: “Ana çizgileriyle Türkiye tarihini yansıtan karikatürlerden yola çıkıldı. Hayatı hafife alan çalışmalardan uzak duruldu. Çizgi, biçim ve mizah anlayışı açısından çeşitlilik gözetildi. Karikatürler bütünüyle süreli yayınlardan seçildi.” Kitapta, siyasal dönemlerin karikatürleri yedi başlıkta toplanmış: “Cumhuriyet ve Tek Parti Dönemi (19231946)”, Çok Partiliğe Geçiş ve Demokrat Parti Dönemi (19461960)”, “27 Mayıs ve Yeni Anayasa (19601971)”, “12 Mart’tan 12 Eylül’e (19711980)”, “Turgut Özal ve Liberalizm” “Merkez’in Çöküşü (19912003)”, “Adalet ve Kalkınma Partisi ve Muhafazakar Demokrasi (20032008).” Kitabın ikinci yazısı “Ana Çizgileriyle Türk Karikatür Tarihi”nde, Ahmet Kuyaş, Türk karikatür tarihini on dokuzuncu yüzyıldan başlatarak ele alıp Cumhuriyet dönemine geldiğinde, Çeviker’in saptadığı siyasal dönemleri aynı başlıklar altında irdeliyor. Üçüncü yazı Murat Belge’nin: “Karikatürün Serüveni”. Yazısına, Türkiye’de karikatürü yaygınlaştırmanın öncüsü sayılan Oğuz Aral’ı anarak başlayan Belge, giderek, on dokuzuncu yüzyıl Osmanlı toplumu çerçevesinde, karikatürün sosyolojisine ilişkin sayabileceğimiz düşüncelerini bir iki örneklemeyle açıkladıktan sonra, siyasal dönemler içinde oluşmuş Türk karikatürünün “serüveni”ni anlatıyor. “KARİKATÜRLERLE CUMHURİYETİN SİYASAL TARİHİ” Bir bakışta algılanabilen, “komprime” diyebileceğimiz bir gülmece türü karikatür; kolay, çabuk ve dolaysız. “Söz” den destek alması, bir sanat türü olarak küçümsenmesine yol açmışsa da, yaygınlığına katkısı olmadığı söylenemez bunun. Nitelikli bir karikatürün eleştirisi, çakan bir şimşek gibi ürpertici oluyor ya da bir acıyı imleyen buruk bir gülme bırakıyor içimizde. Karikatürün işi hep eleştiriyle; durmadan çullanıyor, durmadan saldırıyor. Hiç mi ¥ ¥ hiç yak bütün k gülmele tika ala yönetim Mark idealist üretim daki çe litikayı karların me çab derece Karika huriyet le Cum ele alm yım. Bir k huriyet kazanıl alarak i bir bölü bulmuş rikatür bırakıp Bu dön karikat dacısı” Kurtulu duyduğ korkus edebilm Cemil C riyet yö yen Ram ler bile takınab 73; Cem mal Na da, ayır “söz” b rikatür Çevike laşılaca dir’dir. ilişkin o dir’in 7 KAP İkinc vaşa gir kaka ed mış, 19 lüğünd temden empery miş ve Türkiye mokras ama öz gözle b türlü ge Demok lükler a tarihe g çizere y Şef dön Gazete zarların tukland bu bask seçtiği karanlı türler b mensub katürün görülüy pus giy ay hapi şallah” çevresi bakanla de “Ba yor. Çevik anlıyor 2011 CUMHURİYET KİTAP SAYI 1124 CUMH